Từ thiện là một trong những hoạt động nhân ái góp phần gắn kết cộng đồng, giúp đỡ những người gặp khó khăn và lan tỏa giá trị nhân văn.Tuy nhiên, trong những năm gần đây, nhiều vụ việc liên quan đến từ thiện gây tranh cãi, làm dấy lên những nghi vấn về tính minh bạch và đạo đức của hoạt động này. 

Điển hình như vụ việc gần đây - một người phụ nữ kêu gọi quyên góp với lý do giúp đỡ con nhỏ bị bệnh nhưng sau đó bị phát hiện sử dụng tiền vào mục đích cá nhân. Bên cạnh đó, còn nhiều vụ lùm xùm khác như vụ các nghệ sĩ nổi tiếng bị nghi ngờ không minh bạch khi kêu gọi quyên góp cho miền Trung vào năm 2020, hay vụ một số tổ chức từ thiện bị phát hiện không sử dụng tiền đúng cam kết. Những sự kiện này đã khiến xã hội đặt ra câu hỏi: Làm thế nào để đảm bảo hoạt động từ thiện diễn ra minh bạch, hiệu quả và đúng với giá trị cốt lõi của nó? Bài viết này sẽ phân tích thực trạng và đề xuất những giải pháp thiết thực nhằm nâng cao tính minh bạch và hiệu quả của các hoạt động từ thiện trong xã hội ngày nay.

1. Định nghĩa "từ thiện" và các quy định pháp lý

Từ thiện là hoạt động tự nguyện giúp đỡ những người khó khăn, yếu thế trong xã hội bằng nhiều hình thức như hỗ trợ tài chính, cung cấp nhu yếu phẩm, giáo dục, y tế hoặc các dịch vụ xã hội khác. Hoạt động từ thiện có thể do cá nhân, nhóm thiện nguyện hoặc tổ chức phi lợi nhuận thực hiện.

Tại Việt Nam, hoạt động từ thiện được quy định bởi nhiều văn bản pháp luật như: Nghị định 64/2008/NĐ-CP về vận động, tiếp nhận, phân phối và sử dụng nguồn đóng góp tự nguyện. Bộ luật Dân sự 2015 quy định quyền sở hữu và nghĩa vụ của người nhận ủy thác từ thiện. Nghị định 93/2021/NĐ-CP về hoạt động xã hội và từ thiện, nhấn mạnh tính minh bạch và trách nhiệm giải trình của cá nhân, tổ chức làm từ thiện.Những quy định này nhằm đảm bảo rằng hoạt động từ thiện không bị lợi dụng, tránh những sai phạm và gian lận, đồng thời giúp bảo vệ quyền lợi của người đóng góp và người thụ hưởng.

2. Vai trò của từ thiện trong xã hội

Hỗ trợ người yếu thế

Từ thiện đóng vai trò quan trọng trong việc giúp đỡ những người có hoàn cảnh khó khăn, đảm bảo rằng họ có cơ hội được sống tốt hơn dù trong điều kiện bất lợi. Những nhóm đối tượng cần sự trợ giúp từ thiện bao gồm:

Trẻ em mồ côi: Các em không có cha mẹ chăm sóc, thiếu thốn tình thương và vật chất. Nhờ các tổ chức từ thiện, nhiều em được cấp học bổng, nuôi dưỡng tại các mái ấm, có cơ hội học hành và phát triển tương lai.

Người già neo đơn: Những người cao tuổi không có người thân chăm sóc thường gặp khó khăn về tài chính, sức khỏe. Các hoạt động từ thiện cung cấp thực phẩm, dịch vụ y tế và chỗ ở giúp họ có cuộc sống an toàn hơn.

Bệnh nhân hiểm nghèo: Chi phí điều trị bệnh hiểm nghèo như ung thư, suy thận, bệnh tim thường rất cao, vượt quá khả năng chi trả của nhiều gia đình. Quỹ từ thiện giúp bệnh nhân tiếp cận dịch vụ y tế kịp thời, giảm bớt gánh nặng cho họ.

Nạn nhân thiên tai: Khi thiên tai như bão lũ, động đất, hạn hán xảy ra, nhiều người mất nhà cửa, tài sản và phương tiện sinh kế. Các tổ chức từ thiện cung cấp thực phẩm, nước uống, vật dụng sinh hoạt giúp họ ổn định cuộc sống sau thảm họa. Ví dụ, trong trận lũ lụt lịch sử ở miền Trung Việt Nam năm 2020 hoặc sau cơn bão Yagi miền Bắc năm 2024, hàng chục tỷ đồng đã được quyên góp để cứu trợ khẩn cấp và hỗ trợ tái thiết sau lũ. Nhờ đó, hàng nghìn hộ gia đình đã có lại nhà cửa, thực phẩm và nước sạch để sinh hoạt.

Thúc đẩy tinh thần đoàn kết

Từ thiện không chỉ giúp đỡ những người cần hỗ trợ mà còn là cầu nối gắn kết các thành viên trong cộng đồng. Khi xã hội đối diện với khó khăn chung như thiên tai, dịch bệnh, hoạt động từ thiện đóng vai trò quan trọng trong việc lan tỏa tinh thần tương thân tương ái:

Kết nối giữa các tầng lớp xã hội: Người giàu giúp đỡ người nghèo, người khỏe mạnh giúp đỡ người yếu thế, doanh nghiệp hỗ trợ cộng đồng. Điều này tạo ra một môi trường sống chan hòa, yêu thương và cùng nhau phát triển.

Tạo động lực cho sự nhân rộng của các phong trào thiện nguyện: Một cá nhân hoặc tổ chức làm từ thiện có thể truyền cảm hứng cho nhiều người khác tham gia, lan tỏa lòng nhân ái rộng khắp.

Giúp xã hội đối phó với khủng hoảng: Trong đại dịch COVID-19, hàng loạt hoạt động từ thiện đã giúp hàng triệu người lao động mất việc có lương thực, hỗ trợ vật tư y tế cho tuyến đầu chống dịch. Điều này không chỉ giúp đỡ cá nhân mà còn củng cố sự đoàn kết, đồng lòng của cả xã hội. Ví dụ, chiến dịch “ATM gạo” tại Việt Nam trong đại dịch COVID-19 đã cung cấp miễn phí hàng tấn gạo cho người nghèo, lan tỏa mạnh mẽ tinh thần “lá lành đùm lá rách”.

Bổ sung cho hệ thống an sinh xã hội

Mặc dù chính phủ luôn nỗ lực xây dựng các chính sách an sinh xã hội, nhưng thực tế, không phải lúc nào cũng có thể bao phủ toàn diện mọi vấn đề. Từ thiện đóng vai trò như một giải pháp bổ sung, giúp giải quyết những khoảng trống mà hệ thống phúc lợi chưa thể đáp ứng hết:

Hỗ trợ các nhóm đối tượng không thuộc diện trợ cấp nhà nước: Không phải ai cũng đủ điều kiện để nhận trợ cấp xã hội, đặc biệt là những người rơi vào hoàn cảnh khó khăn đột ngột. Từ thiện giúp họ có cơ hội vượt qua giai đoạn khủng hoảng mà không phải chờ đợi các chính sách dài hạn.

Hỗ trợ y tế và giáo dục phi chính phủ: Các tổ chức từ thiện tài trợ thuốc men, thiết bị y tế, học bổng giáo dục cho học sinh nghèo, giúp những người yếu thế tiếp cận các dịch vụ quan trọng mà họ có thể không đủ khả năng chi trả.

Thực hiện các chương trình xã hội hiệu quả hơn: Một số tổ chức từ thiện hoạt động chuyên nghiệp có thể triển khai các chương trình xã hội với tốc độ nhanh hơn và linh hoạt hơn so với các cơ quan chính phủ. Ví dụ, Quỹ Trò nghèo vùng cao đã hỗ trợ hàng nghìn học sinh vùng núi có áo ấm, sách vở, giúp các em đến trường dễ dàng hơn, đóng góp vào công cuộc nâng cao chất lượng giáo dục cho trẻ em nghèo.

Tạo động lực phát triển bền vững

Hỗ trợ giáo dục và đào tạo nghề: Thay vì chỉ cung cấp nhu yếu phẩm, nhiều tổ chức tập trung vào cấp học bổng, xây trường học, đào tạo nghề cho người nghèo để giúp họ có công việc ổn định và tự lực trong tương lai.

Đầu tư vào các dự án phát triển cộng đồng: Một số tổ chức từ thiện triển khai dự án phát triển kinh tế bền vững như hỗ trợ vốn cho hộ nghèo khởi nghiệp, cung cấp vật nuôi, cây trồng, giúp họ tự sản xuất và cải thiện đời sống.

Khuyến khích mô hình kinh tế nhân văn: Các doanh nghiệp xã hội ra đời từ hoạt động từ thiện, tạo ra việc làm cho người khuyết tật, người vô gia cư, giúp họ hòa nhập cộng đồng và có thu nhập ổn định. Ví dụ, tổ chức Kiva đã giúp hàng trăm nghìn người nghèo trên thế giới tiếp cận các khoản vay nhỏ để mở rộng sản xuất, kinh doanh, giúp họ tự thoát nghèo mà không phụ thuộc vào sự trợ cấp.

3. Thực trạng hoạt động từ thiện hiện nay

Thiếu minh bạch trong quản lý tài chính

Minh bạch tài chính là yếu tố quan trọng để duy trì lòng tin của cộng đồng vào hoạt động từ thiện. Tuy nhiên, thực tế cho thấy không ít cá nhân, tổ chức kêu gọi quyên góp nhưng không công khai rõ ràng các khoản thu – chi. Một số vấn đề cụ thể bao gồm:

Không công khai số tiền nhận được: Một số người kêu gọi từ thiện thông qua mạng xã hội nhưng không đưa ra báo cáo cụ thể về tổng số tiền nhận được từ cộng đồng.

Không có kế hoạch chi tiêu rõ ràng: Nhiều trường hợp số tiền quyên góp rất lớn, nhưng cách thức sử dụng lại không rõ ràng hoặc không phù hợp với mục đích ban đầu.

Không có cơ quan kiểm toán độc lập: Các khoản tiền từ thiện thường không được kiểm toán chuyên nghiệp, dẫn đến tình trạng nhập nhằng trong quản lý tài chính.

Thiếu báo cáo hậu từ thiện: Sau khi hoàn thành hoạt động, nhiều cá nhân/tổ chức không công khai cụ thể số tiền đã chi và số tiền còn dư, khiến người đóng góp khó theo dõi. Ví dụ, trong vụ việc kêu gọi cứu trợ miền Trung năm 2020 của một số nghệ sĩ nổi tiếng, cộng đồng đặt nhiều nghi vấn về việc công khai tài chính. Dù số tiền lên đến hàng chục tỷ đồng, nhưng thời gian giải ngân kéo dài, thiếu minh bạch trong cách thức phân bổ, khiến dư luận bức xúc và cơ quan chức năng phải vào cuộc điều tra.

Lạm dụng lòng tin của cộng đồng

Lòng trắc ẩn là yếu tố quan trọng giúp hoạt động từ thiện diễn ra mạnh mẽ. Tuy nhiên, một số cá nhân và tổ chức đã lợi dụng sự đồng cảm của cộng đồng để trục lợi cá nhân, làm mất đi ý nghĩa nhân văn của việc thiện nguyện. Những hình thức lạm dụng phổ biến gồm:

Dựng lên hoàn cảnh giả mạo: Một số người bịa đặt câu chuyện thương tâm để kêu gọi quyên góp từ thiện.

Sử dụng tiền từ thiện vào mục đích cá nhân: Một số cá nhân sau khi nhận quyên góp đã không sử dụng số tiền này đúng mục đích mà lại dùng cho các hoạt động riêng như mua sắm, đầu tư kinh doanh.

Kêu gọi từ thiện thiếu trách nhiệm: Một số người kêu gọi từ thiện với mục đích tốt nhưng không có kế hoạch thực hiện rõ ràng, dẫn đến tình trạng tiền bị sử dụng lãng phí hoặc không đúng đối tượng cần giúp đỡ.

Những vụ việc như vậy không chỉ gây mất mát tài chính cho những người quyên góp mà còn làm xói mòn lòng tin vào hoạt động từ thiện chân chính.

Tranh cãi về cách thức thực hiện từ thiện

Ngoài các vấn đề về minh bạch tài chính, một số hoạt động từ thiện cũng bị chỉ trích do cách thức tổ chức không hợp lý, dẫn đến những hệ quả tiêu cực:

Phân bổ nguồn lực không đồng đều: Nhiều nơi nhận được sự hỗ trợ dồn dập, trong khi các khu vực khác lại không được tiếp cận sự giúp đỡ. Điều này thường xảy ra trong các đợt cứu trợ thiên tai, khi đoàn từ thiện tập trung vào một số điểm nóng mà bỏ quên những khu vực hẻo lánh khác.

Thiếu tính tổ chức, gây mất trật tự: Một số chương trình phát quà từ thiện không có sự phối hợp với chính quyền địa phương, dẫn đến cảnh chen lấn, xô đẩy hoặc hỗn loạn.

Cung cấp hàng hóa không phù hợp: Một số tổ chức từ thiện phát những vật phẩm không thực sự cần thiết cho người nhận, dẫn đến lãng phí. Ví dụ, một số nơi phát mì gói, quần áo không phù hợp với điều kiện khí hậu hoặc nhu cầu của người dân.

Không hỗ trợ dài hạn: Nhiều hoạt động từ thiện chỉ tập trung vào cứu trợ tạm thời mà không có kế hoạch giúp người dân tự chủ lâu dài. Ví dụ, sau lũ lụt, việc cung cấp thực phẩm là cần thiết, nhưng về lâu dài, các chương trình hỗ trợ sinh kế, tái thiết nhà cửa mới thực sự giúp người dân phục hồi cuộc sống.

4. Những cách phòng tránh tiêu cực trong từ thiện

Để hạn chế các lùm xùm và đảm bảo hoạt động từ thiện được thực hiện minh bạch, hiệu quả, chúng ta cần áp dụng một số biện pháp:

Đối với cá nhân và tổ chức làm từ thiện

Công khai minh bạch tài chính: Mọi khoản quyên góp cần được công khai, có chứng từ rõ ràng và có cơ chế kiểm toán độc lập.

Chọn đối tượng thụ hưởng rõ ràng: Cần khảo sát kỹ hoàn cảnh của người nhận để tránh việc phân bổ nguồn lực không hợp lý hoặc bị lợi dụng.

Tuân thủ các quy định pháp luật: Các cá nhân, tổ chức làm từ thiện cần tuân thủ các quy định của nhà nước để đảm bảo quyền lợi của cả người đóng góp và người nhận hỗ trợ.

Sử dụng nền tảng trung gian uy tín: Hiện nay có nhiều tổ chức phi lợi nhuận chuyên nghiệp có thể hỗ trợ quản lý từ thiện hiệu quả như Hội Chữ Thập Đỏ, các tổ chức phi chính phủ (NGO) có uy tín.

Sử dụng công cụ công nghệ để tăng tính minh bạch: Bộ Công an đã ra mắt tiện ích ủng hộ từ thiện trên ứng dụng VNeID, cho phép người dân đóng góp từ thiện một cách minh bạch, rõ ràng và có sự giám sát chặt chẽ.

Đối với cộng đồng

Kiểm tra kỹ trước khi quyên góp: Người dân nên tìm hiểu kỹ thông tin về cá nhân/tổ chức kêu gọi từ thiện, tránh bị lừa đảo.

Khuyến khích hình thức từ thiện bền vững: Thay vì chỉ đóng góp tài chính, có thể hỗ trợ bằng cách tham gia trực tiếp vào các dự án cộng đồng hoặc đầu tư vào giáo dục, đào tạo nghề cho người khó khăn.

Lên tiếng về các sai phạm: Khi phát hiện có dấu hiệu gian lận hoặc thiếu minh bạch, cộng đồng cần phản ánh tới cơ quan chức năng để xử lý kịp thời.

Từ thiện là một giá trị cao đẹp của xã hội, thể hiện tinh thần tương thân tương ái của con người. Tuy nhiên, những vụ lùm xùm gần đây đã đặt ra thách thức lớn về tính minh bạch và sự chuyên nghiệp trong hoạt động này. Để giữ gìn và phát huy giá trị của từ thiện, chúng ta cần sự chung tay của cả cá nhân, tổ chức và cơ quan chức năng trong việc xây dựng một hệ thống từ thiện minh bạch, hiệu quả và có trách nhiệm. Chỉ khi đó, từ thiện mới thực sự phát huy ý nghĩa nhân văn và góp phần xây dựng một xã hội tốt đẹp hơn.

---