Sự "trỗi dậy" và "suy tàn" của ngôn ngữ

Ra mắt công chúng lần đầu vào năm 2005 tại Anh, “Các đế chế ngôn từ” là một trong số rất ít các công trình bàn về lịch sử bao quát của các ngôn ngữ trên thế giới, những ngôn ngữ có khả năng lan truyền mạnh và được sử dụng trên các khu vực rộng lớn.  Tác giả Nicholas Ostler có bằng ngôn ngữ học tại Đại học danh tiếng Oxford và MIT, kinh nghiệm nghiên cứu chuyên sâu 26 ngôn ngữ trên thế giới. Ông hiện là Chủ tịch của Tổ chức bảo tồn các ngôn ngữ đang bị đe dọa (Foundation for Endangered Languages).

Nội dung chính của cuốn sách vẽ ra một bản đồ của những ngôn ngữ đang được sử dụng trên khắp thế giới, chỉ ra cội nguồn và mối quan hệ giữa chúng. Thông qua đó, mô tả về sự "trỗi dậy" và "suy tàn" của những ngôn ngữ thông dụng, như tiếng Hy Lạp, La Tinh.

Tác giả Ostler lập luận rằng các đặc điểm ngôn ngữ tạo ra sự khác biệt, có thể lan truyền xa và tồn tại lâu dài. Đồng thời, ông bàn về mối liên hệ giữa ngôn ngữ với chính trị, tôn giáo, thương mại, xã hội, văn hóa… và so sánh các ngôn ngữ ở cấp độ vĩ mô dựa trên các khía cạnh lịch sử nhiều hơn ngữ pháp hay âm vị học.

Lịch sử các ngôn ngữ có ảnh hưởng được thể hiện trong sách.

Tác giả dẫn chứng nhiều loại ngôn ngữ như ngôn ngữ Semitic Tây nối tiếp nhau trong các nền văn minh và đế chế ở Trung Đông (tiếng Akkad, tiếng Aramaic và tiếng Ả Rập), nền văn hóa có uy tín to lớn như tiếng Trung Quốc, tiếng Ai Cập, tiếng Phạn, hay tiếng Hy Lạp, tiếng Celt, tiếng La Mã, tiếng Đức… Sách cũng mô tả thời ký suy thoái của tiếng Latin, khi nó không còn độc quyền ở châu Âu trong học thuật và khi nó chỉ còn trong kinh sách và không được sử dụng trong giao tiếp hằng ngày.

Trong thời kỳ hiện đại, tác giả bàn về tiếng Tây Ban Nha ở Tân Thế giới, về tiếng Bồ Đào Nha, tiếng Hà Lan, tiếng Pháp và tiếng Nga, như một sự tương phản với lịch sử của tiếng Anh. “Tuy vậy, trong khi một ngôn ngữ có thể rất phổ biến và sự phổ biến ấy hiếm khi có thể bị đảo ngược, thì không phải lúc nào nó cũng an toàn. Ngay cả một ngôn ngữ có địa bàn rộng lớn như tiếng Anh trong thế kỷ 21 cũng không thể miễn nhiễm. Nó vẫn bị đe dọa bởi những nguyên nhân cũ của sự kế thừa ngôn ngữ: những thay đổi về sự tăng trưởng dân số, mô hình thương mại và uy tín văn hóa” - Nicholas Ostler nhận định.

Sự xuất hiện của tiếng La tinh ảnh hưởng tới sự phát triển văn minh nhân loại.

Sách khép lại với khảo sát về 20 ngôn ngữ hàng đầu, đồng thời tóm tắt về quá khứ, hiện tại và các yếu tố tiềm năng trong tương lai ảnh hưởng đến sự lan truyền của các ngôn ngữ. Tác giả kết luận “Lịch sử ngôn ngữ của thế giới có thể mô tả hùng hồn về đặc điểm thực của các dân tộc, những chuyển động và thay đổi trong quá khứ, đồng thời đưa ra nhiều gợi ý sâu rộng cho tương lai.

Vai trò quan trọng của ngôn ngữ

Điểm thú vị của sách nằm ở việc bàn luận về lịch sử ngôn ngữ của nhân loại dưới góc nhìn bao quát hơn, gồm cả lịch sử cụ thể của các ngôn ngữ riêng lẻ và mối quan hệ giữa các ngôn ngữ với nhau. Bìa sách sử dụng hình ảnh Tháp Babel là một huyền thoại trong Kinh Thánh, nhằm giải thích về sự bất đồng ngôn ngữ của các dân tộc trên thế giới.

Tác giả cho thấy vai trò của ngôn ngữ và lịch sử trong sự phát triển văn hóa hàng ngàn năm của loài người. Không thể hình dung được suy nghĩ của con người nếu không có năng lực ngôn ngữ. Ngôn ngữ trong thực tế xuất hiện dưới dạng nhiều thứ tiếng của nhiều địa phương khác nhau…và mỗi thứ tiếng này lại liên kết những người nói của nó với một truyền thống đã tồn tại ngàn năm. "Khi được con người tiếp nhận, nó sẽ mang lại khả năng tiếp cận với một kho tàng niềm tin và kiến thức khổng lồ: những tài sản này trao sức mạnh cho chúng ta mỗi lúc tư duy, nghe, nói, đọc, viết, nhờ đó chúng ta mới có thể có suy nghĩ và cảm nhận khác xa tổ tiên mình. Ngôn ngữ của chúng ta đặt chúng ta vào một chuỗi liên tục về văn hóa, liên kết chúng ta với quá khứ và cũng thể hiện ý muốn của chúng ta với những thế hệ sau này".

Tác giả Nicholas Ostler (71 tuổi).

Vì vậy, “Các đế chế ngôn từ” ghi lại lịch sử của những ngôn ngữ lan truyền rộng rãi nhất trong bộ phận lịch sử mà chúng ta biết đến của loài người. Bằng cách nào đó, và vì nhiều lý do, các cộng đồng nói những ngôn ngữ này đã có thể thuyết phục được các cộng đồng khác gia nhập, và do đó đã mở rộng. Có rất nhiều động cơ cho sự thuyết phục đó – bao gồm sự thống trị về quân sự, những hy vọng về sự thịnh vượng, cải đạo, đi học ở trường nội trú, phục vụ trong quân đội và nhiều yếu tố khác. Nhưng về gốc rễ, sự thuyết phục này là cách duy nhất để một ngôn ngữ có thể lan truyền, và đây thực sự không phải là điều nhỏ nhặt, như bất kỳ ai từng cố gắng học một ngôn ngữ khác đều biết.

Cuốn sách từng được nhận lời khen ngợi từ các tờ báo danh tiếng như The Independent, The Guardian, Washington Post…. "Nicholas Ostler nhằm mục đích mở ra một con đường phân tích lịch sử mới, nơi "động lực ngôn ngữ" trở thành một công cụ để nghiên cứu xã hội", The Independent nhận xét. "Đó là một cuốn sách hấp dẫn, thú vị nhất mà tôi đã đọc trong một thời gian dài. Sau khi đọc nó, bạn sẽ không bao giờ nghĩ về ngôn ngữ theo cùng một cách nữa và bạn có thể sẽ nghĩ về thế giới và tương lai của nó, theo một cách khá khác".

Tag: lịch sử ngôn ngữ ngôn ngữ tiếng La Tinh tiếng Anh tiếng Hán Các đế chế ngôn từ Nicholas Ostler