Trong những điểm du lịch ở Thành phố Hồ Chí Minh, nhiều du khách - nhất là du khách nước ngoài rất thích thú với một công trình có kiến trúc đặc sắc nằm ở ngay trung tâm thành phố. Đó là một công trình tiêu biểu của sự gặp gỡ Đông – Tây trong luồng chảy văn hóa đa dạng ở mảnh đất hơn 300 năm lịch sử. Công trình là một dinh thự, mà người Sài Gòn vẫn quen gọi là “Nhà chú Hỏa”, nay là Bảo tàng Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh.

Từ tư dinh của một doanh nhân huyền thoại…

Nhà chú Hỏa nằm trong một khu đất tứ giác đẹp ở trung tâm Sài Gòn xưa, TP Hồ Chí Minh ngày nay (hiện có địa chỉ tại 97A Phó Đức Chính, quận 1). Đó là tư dinh của một thương nhân - một nhà tư sản người Hoa tên là Hứa Bổn Hòa (Hui Bon Hoa), mà dân Sài Gòn vẫn quen gọi là chú Hỏa.

Hứa Bổn Hòa, hay chú Hỏa là một người Hoa, có tổ tiên di cư tới mảnh đất Nam Bộ Việt Nam và sinh sống từ thế kỷ 17, thời các chúa Nguyễn cai quản xứ Đàng Trong. Chú Hỏa được coi là một thương nhân huyền thoại của Sài Gòn, khởi nghiệp từ nghề buôn bán ve chai (thu lượm phế thải), rồi trở thành ông chủ địa ốc, là một trong những thương nhân giàu nhất, nhà kinh doanh bất động sản lớn nhất Sài Gòn và cả Đông Dương vào nửa đầu thế kỷ 20.

Vào thời điểm cực thịnh, công ty Hui Bon Hoa của chú Hỏa sở hữu tới 20.000 căn nhà phố khắp địa bàn Gia Định - Sài Gòn - Chợ Lớn. Các công trình chú Hỏa đầu tư và xây dựng đến nay vẫn tồn tại và được sử dụng có thể kể tới là: Khách sạn Majestic, bệnh viện Từ Dũ, trung tâm cấp cứu Sài Gòn, chùa Kỳ Viên, khu biệt thự đường Lý Thái Tổ (nay là nhà khách Chính phủ), nhiều trụ sở kinh doanh - ngân hàng trên địa bàn quận 5… Các công trình này đã góp phần quan trọng tạo nên diện mạo đô thị thành phố Sài Gòn. Trong các công trình của chú Hỏa còn để lại cho đến ngày hôm nay, tư dinh của chính mình, nay là Bảo tàng Mỹ thuật thành phố Hồ Chí Minh là một công trình đặc sắc.

Mặt trước công trình với hình thức kiến trúc cổ điển đăng đối, có vóc dáng và quy mô như một lâu đài.

Cột đèn điện bằng thép ở sân

Hoàn thành xây dựng năm 1925, Nhà chú Hỏa nằm trong một khuôn viên rộng lớn, có hàng rào sắt bao bên ngoài; là tư dinh nhưng có quy mô to như một lâu đài ở châu Âu thời Phục Hưng, chế ngự một không gian lớn trong khu phố. Công trình cao 4 tầng, sử dụng kết cấu bê tông cốt thép với bố cục đăng đối, khép kín tạo một sân trong. Hình thức kiến trúc khá uy nghi nhưng lại dễ gây thiện cảm bởi những chi tiết trang trí duyên dáng, bởi màu sắc rực rỡ bắt mắt, và bởi sự kết hợp hài hòa Đông - Tây. Công trình được thiết kế bởi các kiến trúc sư người Pháp, nhưng có vai trò rất lớn của chủ nhân trong việc hình thành cấu trúc công trình và phong cách kiến trúc. Chú Hỏa tỏ ra là người có mắt thẩm mỹ và biết kết hợp hài hòa những giá trị mỹ thuật Âu - Á đương thời. Có thể thấy về mặt quy mô, cấu trúc và phong cách kiến trúc công trình, thì nhà chú Hỏa là một công trình châu Âu với những quy tắc kiến trúc nghiêm ngặt và sự chuẩn mực của kỹ thuật xây dựng.

Cửa chính vào sảnh, một sự kết hợp đông – tây thú vị. Chi tiết vòm cuốn và hoa sắt cửa kiểu Art-décor của phươngTây, phía trên có logo viết tắt tên chủ nhân: H.B.H (Hui Bon Hoa); hai bên cửa là câu đối chữ Hán đậm nét phương Đông.

Cổng phía sau vào công trình. Hai bên trụ cổng sử dụng thức cột cổ điển của phương Tây.

Tổng thể công trình là 4 dãy nhà khép kín, liên hoàn tạo thành một sân trong.

Chi tiết trang trí trên vòm cổng sau.

Chi tiết hoa sắt duyên dáng ở lan can ban công.

Chi tiết ống thoát nước mái.

Công trình sử dụng mái dốc lợp ngói âm dương.

Công trình mang phong cách Art-Deco. Đó là một trường phái kiến trúc và trang trí xuất hiện và phát triển mạnh mẽ ở phương tây trong những thập niên đầu của thế kỷ 20; từ bỏ lối trang trí nặng về nghệ thuật của Hy Lạp, La Mã thời phục hưng mà thiên về lối trang trí hoành tráng, hình học, hoa lá với những vật liệu mới là thép và kỹ thuật bê tông hiện đại. Vào thời điểm đó, tuy rất thời thượng ở châu Âu nhưng công trình mang phong cách Art-Deco còn rất ít ở các thành phố thuộc địa. Nhiều chi tiết kiến trúc ở Nhà chú Hỏa đậm tính phương tây như ban công, mái bê tông đua ra, các trụ sảnh, hệ thống cấu kiện sắt uốn ở cầu thang, lan can…

Nội thất sảnh mang phong cách cổ điển châu Âu với thức cột Ionic.

Hành lang của dãy nhà bên, vừa có chức năng giao thông vừa là không gian đệm với hệ thống cửa kính - chớp phù hợp với khí hậu nhiệt đới.

Hành lang ở dãy nhà phía sau có chức năng như một nhà cầu. Không gian rộng rãi này hiện được làm không gian trưng bày các tác phẩm điêu khắc.

Những nét Á Đông giao hòa rất khéo léo với đường nét và phong cách châu Âu ở mọi nơi. Yếu tố này thể hiện ở cả hình thức chi tiết và chất liệu như mái dốc với ngói âm dương màu đỏ, chất men lam ở trụ sảnh, viền trang trí tầng mái….  Nhiều chi tiết kiến trúc, trang trí khác cũng mang đậm dấu ấn phương đông như câu đối chữ Hán ở hai bên cửa chính vào sảnh, chi tiết ống thoát nước mái với trang trí hình cá trên đỉnh, chi tiết ô cửa sổ tròn ở những vòm dưới mái có hoa văn chữ “vạn”…

Toàn bộ nền, sàn nhà được lát gạch bông với nhiều mẫu hoa văn, họa tiết phong phú.

Các cửa sổ, cửa đi sử dụng kính màu trang trí hoa văn.

Một trong những điều đặc biệt nhất, chính giữa hố thang, sát mép sàn là một thang máy. Đây là một trong những công trình đầu tiên ở Sài Gòn có thang máy. Vào những năm 1920 ở Sài Gòn, thì việc lắp đặt và sử dụng thang máy ở công trình xây dựng là điều cực kỳ mới lạ và xa xỉ, khó tưởng tượng. Điều thú vị là buồng thang máy lại được làm bằng gỗ, được trang trí và chạm trổ như một chiếc kiệu cổ của Trung Quốc, và hoàn toàn lộ ra, phô bày như một thứ đồ nội thất để trang trí.

Cầu thang với lan can sắt uốn rất cầu kỳ, ở giữa giếng thang bộ là nơi đặt thang máy.

Buồng thang máy được làm bằng gỗ như một chiếc kiệu, trượt trên 2 thanh ray định vị từ mái xuống sàn lầu 1.

Trong việc tổ chức mặt bằng và không gian kiến trúc, nhà chú Hỏa cũng là một đại diện của trường phái kiến trúc Đông Dương, ngoài sự kết hợp phong cách Âu - Á, bản địa như đã đề cập; còn chú trọng đến các yếu tố khí hậu của địa phương. Đó là việc tổ chức hài hòa kiến trúc và môi trường (sân, vườn), mặt bằng bố trí hệ thống hành lang bao quanh tạo vùng đệm thông thoáng, hệ thống cửa trong kính ngoài chớp phù hợp khí hậu nhiệt đới. Toàn bộ công trình có bộ mái lớn, dốc vươn xa để che mưa nắng, phía dưới mái là một không gian thoáng có những ô cửa thông hơi hình tròn…

Tới bảo tàng nghệ thuật thành phố

Trải qua nhiều biến động chính trị - xã hội cùng những thăng trầm của lịch sử, vượt qua những thêu dệt ly kỳ huyền hoặc quanh chủ nhân cũng như ngôi nhà này; ngày nay Nhà chú Hỏa đã trở thành Bảo tàng Mỹ thuật - một công trình văn hóa của thành phố.

Bảo tàng Mỹ thuật thành phố Hồ Chí Minh được thành lập năm 1987, và hiện có hơn 20.000 hiện vật, bao gồm các tranh, tượng sáng tác và tác phẩm nghệ thuật dân gian cùng nhiều hiện vật, di vật liên quan đến những tên tuổi lớn của giới mỹ thuật, điêu khắc, những hiện vật có tính lịch sử. Ở mảng tác phẩm sáng tác, phần lớn các tác phẩm là của các tác giả thành phố và miền nam, hoặc các tác phẩm liên quan đến những giai đoạn lịch sử của Nam Bộ. Ở mảng tác phẩm dân gian, phần lớn là các tác phẩm sưu tầm từ miền trung trở vào phía nam.

Không gian trưng bày Mỹ thuật Nam Bộ thế kỷ XVIII - đầu thế kỷ XX.

Không gian trưng bày Nghệ thuật điêu khắc cổ đồng bằng Nam Bộ (thế kỷ IV - đầu thế kỷ XIII).

Không gian trưng bày Nghệ thuật điêu khắc cổ Chăm pa (thế kỷ VII - XVI).

Bảo tàng có không gian triển lãm, tổ chức hoạt động mỹ thuật và các không gian trưng bày chuyên đề phân chia theo giai đoạn lịch sử, vùng miền, chất liệu… Bảo tàng lưu giữ nhiều tác phẩm mỹ thuật rất có giá trị của Nam Bộ nói riêng và Việt Nam nói chung. Đặc biệt trong bảo tàng lưu giữ bức sơn mài “Vườn xuân Trung, Nam, Bắc” của danh họa Nguyễn Gia Trí. Đây là một tác phẩm nổi tiếng, có giá trị đặc biệt về nghệ thuật và nội dung tư tưởng, đã được công nhận là bảo vật quốc gia.

Tác phẩm Vườn xuân Trung, Nam, Bắc của danh họa Nguyễn Gia Trí. Đây là một trong những tác phẩm quý giá nhất của Bảo tàng Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh, cũng một trong những kiệt tác của mỹ thuật hiện đại Việt Nam.

Ngôi nhà chú Hỏa xưa là một công trình đặc biệt, là một dấu ấn lịch sử. Ngôi nhà và chủ nhân của nó đã trở thành huyền thoại, là một phần của Sài Gòn. Ngày nay, du khách tới Thành phố Hồ Chí Minh, ghé thăm nhà chú Hỏa - Bảo tàng Mỹ thuật thành phố; ngoài việc thưởng ngoạn tìm hiểu và những tác phẩm nghệ thuật và lịch sử nghệ thuật, thì cũng là dịp chiêm ngưỡng một công trình kiến trúc đặc sắc, đại diện tiêu biểu của sự giao lưu văn hóa, nơi gặp gỡ Đông - Tây.