Các hộp cơm này sẽ được chuẩn bị và sắp xếp theo nhiều cách khác nhau, theo màu sắc của đồ ăn, sao cho đẹp mắt và hấp dẫn. Các nguyên liệu được chọn lựa theo mùa. Những hộp cơm này đã phát triển thành văn hóa ẩm thực rất nổi tiếng không chỉ ở Nhật, mà còn được biết đến trên toàn thế giới, gọi chung là “Bento”.

Qua thời gian dài, Bento trở nên quen thuộc như một người bạn đồng hành không thể thiếu của những du khách đường xa. Những gì có trong Bento sẽ thay đổi tùy theo bản chất của chuyến đi. Cho đến Kỷ nguyên Meiji (1868-1912), khi tàu hỏa xuất hiện như một phương tiện giao thông hiện đại, bento bắt đầu được bán tại các ga tàu, những hộp cơm gọi chung là Ekiben hay “bento ga tàu” này bắt đầu phát triển. 

Ngày nay, ekiben không chỉ đơn thuần là những bữa ăn trên tàu, mà đã thu hút được sự chú ý của công chúng tới nó như một nét văn hóa ẩm thực riêng. Các cuộc thi và hội chợ chủ đề ekiben bắt đầu được tổ chức, thu hút sự tham dự của đông đảo người yêu thích văn hóa cơm hộp.

Trong thời đại tàu hơi nước, người Nhật phải dành khá nhiều thời gian trên tàu. Ví dụ, trên tuyến đường sắt Nippon từ Ueno đến Utsunomiya mở ra từ năm 1885, người ta phải dành 3 giờ 30 phút trên tàu. Trong khi đó, con tàu hiện đại Shinkansen chỉ mất 50 phút di chuyển trên cùng một quãng đường. Khi thời gian di chuyển kéo dài, tàu sẽ dừng lâu hơn ở các ga tàu, và mọi người có thể mua ekiben tại đây. Nhưng với quãng thời gian ngắn hơn của tàu điện và tàu cao tốc, thời gian dừng cũng ngắn hơn, nên ekiben được chuyển sang bán qua các cửa sổ tàu để hành khách không mất thời gian chạy lên chạy xuống.

Nhân viên bán ekiben trên tàu (Thời kỳ hậu chiến Showa). Nguồn: Kome Academy

Các loại hộp và giỏ xách được những người bán ekiben trên tàu sử dụng thời xưa, kèm theo đồng phục xuất hiện từ thời kỳ Showa (1926-1989).

Sự phát triển của ekiben gắn liền với lịch sử phát triển của tàu hỏa, dần dần nó trở thành một trong những biểu tượng của văn hóa ẩm thực Nhật, cũng như một phần không thể thiếu của những chuyến đi.

Những hộp cơm Ekiben đầu tiên

Có nhiều câu chuyện giải thích sự xuất hiện của những hộp cơm ekiben đầu tiên, nhưng phần lớn xoay quanh những hộp cơm đầu tiên bán tại Nhà ga Utsunomiya vào năm 1985.

Nhà ga Utsunomiya bắt đầu bán ekiben vào thời gian Tuyến tàu Tohoku đến Nhà ga Utsunomiya thuộc Công ty đường sắt Nippon (giờ là JR East Japan) bắt đầu hoạt động. Hộp bento lúc đó chỉ vỏn vẹn 2 phần cơm nắm bọc mè và củ cải muối daikon, gói trong một cái vỏ tre, được bán với giá 5 sen (đơn vị tiền cổ của Nhật, bằng 1/100 yen bây giờ). Đó là một mức giá khá xa xỉ cho một bữa ăn thời bấy giờ, gấp 5 lần giá của một bát mỳ soba.

Những người bán ekiben năm 1902.

Những phần ekiben đầu tiên bán tại Nhà ga Utsunomiya vào năm 1885.

Lịch sử của đường sắt Nhật Bản bắt đầu với việc mở ra tuyến đường Shinbashi đi Yokohama năm 1872. Vào thời đó, có một thông báo chính thức về việc không nên ăn uống nơi công cộng và cấm hoàn toàn việc ăn uống trên tàu. Ăn uống trước mặt người khác được cho là thiếu văn hóa, và hành động đó bị phê phán rất gay gắt. Hơn nữa, tuyến tàu Shinbashi-Yokohama chỉ vỏn vẹn 1 giờ đồng hồ, người ta cho rằng không cần thiết phải ăn trong một quãng thời gian ngắn như vậy. Tuy nhiên, khi các hành trình bắt đầu dài ra, thời gian di chuyển tăng lên, việc ăn uống trên tàu ngày càng trở nên cần thiết. Vào thời đó, những chuyến tàu xa dừng lại khá lâu tại các ga nghỉ giữa đường cho hành khách vệ sinh cá nhân. Những người bán ekiben đã nhìn thấy cơ hội tại các ga nghỉ này. Người ta nói rằng từ đó, ngày càng nhiều người bán xuất hiện và việc bán ekiben bắt đầu phát triển.

Một dấu mốc đáng chú ý khác là việc hoàn thành Tuyến đường sắt chính Tokaido từ Tokyo đến Kobe năm 1889, hệ thống đường sắt bắt đầu mở rộng khắp Nhật Bản, cùng với đó là sự nở rộ của việc buôn bán ekiben.

Giấy gói Ekiben của công ty Fuyoken Superior Bento (1934).

Sự nở rộ của Ekiben hay mối liện hệ giữa Ekiben và Hiện đại hóa - quân sự hóa

Ban đầu, ekiben chỉ được bán tại các nhà ga. Sau đó, thời đại quốc tế hóa mạnh mẽ đã tác động đến sự phát triển nở rộ của ekiben. Cho đến cuối năm 1945, quân đội vẫn là khách hàng chính của ngành công nghiệp ekien. Các đoàn quân tại Nhật di di chuyển bằng tàu hỏa tới các điểm diễn tập hoặc tiền tuyến, và những người bán ekiben thường chuẩn bị các hộp bento cho sĩ quan và quân lính, gọi riêng là “gunben” hay “bento quân đội”. Utsunomiya là một trong các điểm trung chuyển chính, là điểm đóng quân của Sư đoàn 14 thuộc Quân đội Đế quốc Nhật Bản thời đó. Do vậy, đây cũng là điểm tập trung của rất nhiều người bán bento, tại những Nhà ga Utsunomiya, Oyama, Kuroiso và Nikko. Tại Ga Utsunomiya, có 3 nhà cung cấp ekiben chính, Shirakiya, Matsunoya và Fukido.

Giấy gói ekiben thời chiến in slogan cổ động tinh thần chiến đấu.

Đặc sản của Miyajima là anago-meshi (cơm cá chình nướng). Các nắm cơm sẽ được bọc trong giấy gói chủ đề thời chiến. Khi chiến sự leo thang, lương thực và mọi nguồn lực khác được ưu tiên cho quân đội, và thực phẩm bắt đầu trở nên khan hiếm. Việc thiếu gạo dẫn đến giá cả tăng cao, đi lại khó khăn, các xe đồ ăn phải đóng cửa và ảnh hưởng lớn đến nghề bán cơm ekiben.

 Sự bùng nổ của ekiben trong thời kỳ Showa (1926-1989)

Khi chiến sự đi đến hồi kết cũng là dấu chấm hết của gunben – ekiben quân đội. Dù thời kỳ hậu chiến tranh gặp nhiều khó khăn, ekiben đã bước sang trang mới.

Từ giữa năm 1950, Nhật Bản bước vào thời kỳ phát triển kinh tế mới, cuộc sống của người dân dễ thở hơn, mang đến sự bùng nổ của du lịch. Vào năm 1956, Tuyến đường sắt chính Tokaido hoàn toàn điện hóa, và vào năm 1964, Tokaido Shinkansen đi vào hoạt động, kéo theo nhiều dịch vụ phụ trợ bùng nổ. Đây là thời kỳ tiến hóa kỳ diệu của ekiben, khi các hộp cơm ekiben bắt đầu được làm từ các nguyên liệu địa phương, ekiben thực sự bước đến kỷ nguyên vàng của mình.

“Shiumai Bento” Kyoken được bán từ năm 1954, tại Ga Yokohama Tỉnh Kanagawa. Ảnh: Kyoken Co., Ltd.

“Toge no Kamameshi” Oginoya, ra mắt năm 1958, bán tại Ga Yokokawa Tỉnh Gunma. 

Trong thời kỳ này, các cửa hàng bách hóa tại những thành phố lớn như Tokyo và Osaka bắt đầu tổ chức các cuộc thi ekiben. Trong số đó, cuộc thi nổi tiếng nhất có lẽ là “Cuộc thi Ekiben và mỹ vị truyền thống”, được tổ chức tại Bách hóa shinjuku, Tokyo, năm 2020 đã diễn ra lần thứ 55. Sự kiện diễn ra khoảng 2 tuần vào tháng Giêng hàng năm, với sự góp mặt của hơn 300 loại ekiben khác nhau và doanh thu khổng lồ 600 triệu Yên Nhật (tương đương hơn 130 tỷ đồng). Với quy mô như vậy, không nghi ngờ gì, đây là sự kiện ekiben lớn nhất, với sự tham dự của đông đảo người yêu ekiben. Rất nhiều khách tham dự là những người yêu du lịch, coi đây là cơ hội để nếm thử những đặc sản vùng miền được chế biến khéo léo trong những hộp cơm ekiben, hoặc để thưởng thức lại hương vị của quê hương mình.

“Lễ hộp ekiben Ga Tokyo” bán ra hơn 10,000 hộp ekiben một ngày. Đây được coi là lễ hội ekiben lớn nhất Nhật Bản.

Vào năm 1993, Ủy ban điều hành của Hiệp hội đường sắt Nhật Bản đã chỉ định ngày 10 tháng 4 hàng năm là Ngày lễ Ekiben. Ngày này được suy ra từ cách viết chữ “bento” trong tiếng Nhật, với các nét đồng nghĩa với số 4 và số 10. Năm nay, 2020, là kỷ niệm 135 năm sự ra đời của ekiben.

Ba báu vật thiêng liêng của Ekiben

Vào năm 1889, hộp ekiben makunouchi đầu tiên được bán ra tại Ga Himeji. Trong hộp gồm có cơm trắng, cá, bánh cá kamaboko, trứng cuộn và có tên gọi khác là “3 báu vật thiêng liêng” theo một truyền thuyết tại Nhật. Đây là một hộp cơm cao cấp gồm cả những món ăn kèm như đồ hấp và đồ chua. Do bento truyền thống vốn được dùng trong các buổi biểu diễn từ thời Edo, loại bento này được đặt tên là “makunouchi bento” hay “bento nhà hát”. Cách đặt tên này được truyền lại cho phiên bản ekiben, và từ đó trở thành lựa chọn ekiben để thưởng thức cùng các màn biểu diễn.

Makunouchi bento gốc, được đóng gói trong vỏ hộp gỗ. Ảnh: Maneki Shokuhin KK.

Tương lai của ekiben

Ngành công nghiệp ekiben đã trải qua nhiều thăng trầm lịch sử, cho đến hiện tại, trong khi nhiều doanh nghiệp kinh doanh sản phẩm này vẫn phát triển ngay tại các địa phương thì cũng có nhiều doanh nghiệp phải đóng cửa. Nguyên nhân một phần có thể là do chủ doanh nghiệp không tìm được người kế vị. Một phần nữa là sự phát triển của những hộp bento được bán tràn lan trong các cửa hàng tiện lợi cũng khiến cho các doanh nghiệp kinh doanh ekiben gặp không ít khó khăn.

Theo thời gian, ekiben ngày càng phong phú đa dạng. Những năm gần đây nhiều nhà sản xuất đã cho ra mắt các loại ekiben với nguyên liệu vùng miền, ekiben trong hộp đựng đẹp mắt, khuyến khích khách hàng giữ lại hộp hay ekiben có hình những nhân vật hoạt hình nổi tiếng. Hơn nữa, nhiều công ty còn tích cực mở chi nhánh nước ngoài tại các thành phố lớn như Paris, Milan hay Đài Loan. Có lẽ trong tương lai, các nhà sản xuất ekiben sẽ tiếp tục làm hài lòng khách hàng bằng cách tiếp thu xu hướng toàn cầu và công nghệ tiên tiến.

Tag: Nhật bản bento văn hóa Nhật Bản cơm hộp Nhật Bản.