Trong cuốn “Sự giàu có của các quốc gia” viết bởi nhà kinh tế học Adam Smith, ông đã mô tả hành vi trao đổi thương mại giữa con người là độc nhất vô nhị.

“Chưa có ai từng thấy một con chó trao đổi công bằng một cục xương với một con chó khác”, ông Smith viết.

Tư tưởng này đã lan truyền đến nhiều thế hệ nhà kinh tế học sau này. Thậm chí cha đẻ của lý thuyết kinh tế học hiện đại John Maynard Keynes cũng cho rằng con người có những hành động đi ngược lại so với các loài động vật khác.

Dẫu vậy, những nghiên cứu gần đây lại chứng minh rằng trong thế giới động vật, sự giao đổi giữa các cá thể là có thật.

Loài ong cũng biết thuê “osin trông con”

Tờ nhật báo Nature Communications đã đăng một nghiên cứu cho thấy các tổ ong có thể trao đổi ong thợ lẫn nhau nhằm trợ giúp nguồn lực cho nhau. Một con ong bắp cày cái sẽ tuyển “phụ tá” về tổ để giúp nó nuôi con, và những phụ tá này thường có thể chọn từ một vài tổ khác nhau trong một khu vực nhất định.

Các con ong về cơ bản thực hiện một cuộc trao đổi: con ong chúa sẽ cung cấp tư cách thành viên trong tổ cho các con ong phụ tá để đổi lại người giữ trẻ, và con ong chúa có quyền đuổi những con ong phụ tá không đảm đương được trách nhiệm của mình.

Ong bắp cày cái sẽ tuyển “phụ tá” về tổ để giúp nó nuôi con. Nguồn:UNPLASH/ SHELBY COHRON 

Đáng chú ý, quy trình này hoàn toàn phụ thuộc vào lý thuyết cung cầu. Khi các nhà khoa học tăng số lượng tổ trong một khu vực, những con ong chúa sẵn sàng chấp nhận thuê nhiều ong thợ từ các tổ khác hơn. Điều này tương tự như việc cầu gia tăng khiến chi phí tham gia thị trường của cung giảm xuống.

Giá mà Adam Smith chịu khoác lên mình một bộ đồ hình con ong – hay một áo khoác đi săn, hoặc một mặt nạ lặn thì ông sẽ phát hiện được rằng vương quốc động vật, hóa ra, lại là một hệ thống giao thương tinh vi giữa các cá thể.

 Thị trường kinh tế tự do trong thế giới tự nhiên

“Thị trường sinh học có mặt ở khắp mọi nơi” - nhà sinh vật học Hà Lan Ronald Noë, người đầu tiên đề xuất khái niệm thị trường sinh học vào năm 1994, phát biểu tại trường đại học Strasbourg.

Kể từ đó, hàng loạt các nghiên cứu đã cho thấy dấu hiệu của sự trao đổi trong thế giới động vật, từ vùng rừng Trung Mỹ cho đến hoang mạc Châu Phi.

Một vài ví dụ như: Khỉ đầu chó và các loài linh trưởng khác trao đổi tình dục để đổi lấy việc bắt chấy và chải lông cho nhau. Nhiều loài thực vật và côn trùng nhận sự trợ giúp, bảo vệ của loài kiến để đổi lại việc cung cấp thức ăn, lợi ích. Loài cá dọn vệ sinh (Cleaner Wrasses) ăn ký sinh trùng trên thân các loài cá khác như thức ăn, đổi lại dọn sạch vệ sinh cho những cá thể đó.

Khỉ đầu chó và các loài linh trưởng khác trao đổi tình dục để đổi lấy việc bắt chấy và chải lông cho nhau. Ảnh: UNPLASH/ TARU GOYAL

Những quan điểm mới về thương mại và hành vi của động vật này đã thách thức các nhà sinh vật và kinh tế học giáo điều.

“Tất cả chúng ta đều nghiên cứu động vật không dựa theo các lý thuyết cho hành vi của con người, vậy mà một số lý thuyết cho loài người lại có ý nghĩa quan trọng trong sinh học”, giáo sư sinh học Peter Hammerstein của trường đại học Humboldt nói. “Thực ra, tôi tin rằng một số phần trong lý thuyết đó đúng với lĩnh vực sinh học hơn là ở người”.

Động vật cũng trao đổi với nhau để đổi lại lợi ích

Chuyên gia Noë là người đã đề xuất lý thuyết về hành vi kinh tế trong sinh học vào năm 1994 nhưng chúng đã manh nha từ khi ông làm tiến sĩ ở Kenya vào năm 1981. Ban đầu những con khỉ đầu chó thu hút sự quan tâm của chuyên gia này.

Loài động vật này thường sống thành những đàn lớn và ông Noë thấy hứng thú với việc những con khỉ đầu chó yếu trong đàn sẽ chấp nhận chia sẻ quyền giao phối với những con đực khỏe hơn.

Kể từ đây, ông Noë bắt đầu nghiên cứu nhiều hiện tượng giúp đỡ lẫn nhau nhằm trao đổi lợi ích giữa các cá thể cũng như động vật trong tự nhiên.

Cái đầu tiên, được gọi là “sự lựa chọn trong dòng họ” (kin selection) cho rằng sinh vật đôi khi có thể duy trì chất liệu di truyền tốt hơn bằng cách giúp đỡ họ hàng mình sinh sản hơn là tự mình.

Ví dụ như đàn kiến có một số lượng lớn các con cái vô sinh để nuôi con cho kiến chúa. Nhưng học thuyết này không thể lí giải vì sao một con cá dọn vệ sinh làm sạch kí sinh trùng từ răng của cá nhồng mà không sợ mình bị biến thành mồi. Chúng không hề có chung bộ gen, nên thú ăn thịt hẳn có thể tự thưởng kép cho mình bằng cách ăn thịt nha sĩ sau khi vừa được làm sạch răng.

Loài cá dọn vệ sinh (Cleaner Wrasses) ăn ký sinh trùng trên thân các loài cá khác như thức ăn, đổi lại sẽ dọn sạch vệ sinh cho những cá thể đó. Ảnh: UNPLASH/ DAVID CLODE

Kể từ đây, những ý tưởng về lý thuyết kinh tế học trong thế giới động vật bắt đầu manh nha.

Quay trở lại với trường hợp khỉ đầu chó ở Kenya, chuyên gia Noë  đặc biệt chú ý đến một cá thể tên Stu, một con khỉ đầu chó khỏe hơn những con đực khác. Trong thời gian giao phối, nếu Stu không hài lòng với bạn tình nó sẽ chuyển qua con cái khác bất chấp cá thể này có đang giao phối với con đực khác hay không.

Điều kỳ lạ là những con đực yếu hơn chấp nhận đổi bạn tình với Stu thay vì chống cự và không thể tiếp tục giao phối.

Ví dụ này của Stu và bầy khỉ đầu chó cho thấy mối quan hệ giải quyết hợp đồng một cách phổ biến trong kinh doanh khi từ chối thương vụ mà anh/cô ấy biết không thể thắng để tập trung cho dự án khác. 

Cách nhìn sâu sắc của Noë đã chuyển mô hình từ thế tiến thoái lưỡng nan của người tù sang thị trường. Động vật không mắc kẹt trong việc cố thỏa thuận một thương vụ tốt nhất có thể từ mỗi một đối tác; chúng thực ra được tự do “lựa chọn” đối tác tốt nhất trong môi trường sống của mình. Nếu đối tác “gian lận,” khi đó nó sẽ bị thay thế bằng một đối tác khác trung thực hơn. “Lựa chọn đối tác là điều chính yếu để duy trì bất cứ thị trường nào,” ông nói.

Ngoài loài khỉ đầu chó, loài bọ cạp cũng có dấu hiệu về hành vi trao đổi khi các cá thể đực phải trao một con mồi cho cá thể cái trước khi muốn giao phối. Hay ở loài chim nhạn tím, cá thể đực sẽ cho một con đực khác tiếp cận lãnh thổ của nó để đổi lại sự giúp đỡ trong săn mồi và nuôi dưỡng những cá thể con.

Trong khi đó, loài bướm Lycaenid sinh ra một loại mật hoa ngọt ngào thu hút kiến để chúng vừa ăn mật ong vừa bảo vệ con cái khỏi kẻ thù.

Quy luật cung – cầu trong thế giới tự nhiên

Trong mỗi ví dụ, “tỉ giá hối đoái” không cố định mà phụ thuộc vào nguồn cung sẵn có của các đối tác. “Về cơ bản đó là lí thuyết cung-cầu,” Frans de Wall, nhà nghiên cứu động vật linh trưởng nổi tiếng từ Đại học Emory và nguyên cố vấn của Noë, cho biết. Càng có nhiều con ruồi bò cạp thì con cái sẽ yêu cầu món quà cầu hôn phải lớn hơn. Con chim nhạn tím đực lựa chọn con đực trông thật trẻ và ít mang tính đe dọa. Và con sâu bướm phải điều chỉnh số lượng mật sản xuất theo lượng kiến lân cận.

Chim nhạn tím đực sẽ cho một con đực khác tiếp cận lãnh thổ của nó để đổi lại sự giúp đỡ trong săn mồi và nuôi dưỡng những cá thể con. Ảnh: UNPLASH / JONAS ZANDER

Đồng quan điểm với ông Noë , các giáo sư Redouan Bshary của trường đại học Neuchatel-Thụy Sĩ cũng nghiên cứu loài khỉ đầu chó và cho rằng những cá thể loài này trao đổi với nhau những dịch vụ như bắt chấy, cơ hội giao phối, chăm sóc cá thể con nhằm đảm bảo lợi ích của cả bầy. Đây là một điển hình của giao dịch thương mại theo đúng kinh tế học với cung-cầu cân bằng.

Một trong những ví dụ yêu thích của Noë gần đây là nấm mọc dưới lòng đất, trao đổi photpho lấy cacbon với phần rễ cây và có thể điều chỉnh lượng photpho cung so với lượng cacbon nhận. “Bất kể chúng ta ăn gì thì đều phụ thuộc vào những chất trao đổi này,” Noë nói.

Tỷ lệ trao đổi phụ thuộc hoàn toàn vào cung cầu của mỗi loài và dù nấm hay cây không có bộ não nhưng hệ thống sinh học của chúng lại tự nhiên thực hiện một cuộc trao đổi mang tính bản năng có lợi cho cá thể.

Lý thuyết của Noë  đã thực sự gây được sự chú ý trong giới chuyên gia. Quan điểm “bàn tay vô hình” trong kinh tế học của Adam Smith dường như không chính xác lắm trên thị trường con người nói chung do sự phức tạp của từng cá thể.

Tuy nhiên, chúng lại có vẻ chính xác hơn trong môi trường tự nhiên khi mọi cá thể hành động theo bản năng vì lợi ích của bản thân.

Tag: động vật giao thương trao đổi lợi ích