Mỗi người Việt, dù sống nơi phố thị tấp nập hay thôn quê yên bình, đều mang trong mình một mùi nhớ khó phai. Có người nhớ khói bụi ngột ngạt của phố chiều tan tầm, có người vấn vít hương khói bếp len qua mái tranh hoàng hôn, có người không thể quên mùi tanh ngai ngái của cá mới gỡ lưới ở làng chài. Riêng tôi, trong tất cả ký ức ấy, ấn tượng nhất vẫn là mùi nước mắm - vừa gắt, vừa mặn, vừa đậm đà nhưng lại khiến lòng xúc động mỗi lần bắt gặp.

Ảnh minh họa: Internet

Lớn lên giữa vùng đất Quảng Ngãi, mùi mắm đã in sâu vào tuổi thơ tôi. Nó hiện diện trong giỏ hàng má xách từ chợ về trong những buổi trưa nắng chang chang và cả lần đầu tiên tôi chứng kiến bà lọc mắm bằng tay, đôi tay cẩn trọng như đang nâng niu điều gì rất thiêng. Dù bà không làm nghề chuyên nghiệp, má tôi vẫn tự tay ủ cá cơm mỗi mùa biển rộ: rửa sạch, trộn muối, xếp từng lớp vào chum sành và dõi theo giọt mắm đầu tiên rơi xuống như dõi theo nhịp sống của chính mình.

Có lẽ cũng bởi vậy mà tôi luôn cảm thấy xót xa khi nhìn nghề làm nước mắm truyền thống, nghề tổ cổ ngàn đời của cha ông để lại đang dần bị mai một. Và nếu để mất đi những giọt nước mắm cốt ấy, chúng ta không chỉ mất một món ăn mà còn đánh mất một phần bản sắc.

Theo các báo cáo môi trường gần đây, biến đổi khí hậu và tình trạng đánh bắt quá mức đang khiến sản lượng cá cơm - nguyên liệu chính để ủ nước mắm bị suy giảm nghiêm trọng. Mùa vụ thất thường, ngư dân phải đánh bắt xa bờ hơn nhưng thu về ít hơn, giá cá tăng cao. Những cơ sở sản xuất nước mắm truyền thống vốn đã phải gồng mình cạnh tranh với nhiều loại nước mắm nay lại càng thêm lao đao vì thiếu nguyên liệu, chi phí đội lên.

Ảnh minh họa: Internet

Trong khi đó, nhiều loại nước mắm được pha chế nhanh bằng phụ gia lại phủ sóng rộng rãi trên thị trường nhờ giá rẻ và chiến dịch quảng bá rầm rộ. Người tiêu dùng, nhất là giới trẻ, có thể đã quen với sự tiện lợi, mà quên rằng phía sau sự tiện lợi ấy là sự mất mát âm thầm của một nghề di sản.

Nhưng nước mắm truyền thống không đơn thuần là một sản phẩm ẩm thực. Đó là linh hồn của bốn phương mùi vị Việt, là thứ để bày lên mỗi bàn ăn gia đình, là nguyên liệu không thể thiếu trong các lễ cúng gia tiên. Trong từng giọt nước mắm cốt là cả một quy trình ủ chượp thủ công kỳ công suốt 9-12 tháng, là những thùng gỗ bời lời trăm tuổi, là bí quyết gia truyền mà không công thức công nghiệp nào có thể thay thế được. Nó là kết tinh của thời gian, của nắng gió biển khơi và mồ hôi người lao động.

Thùng gỗ ủ chượp nước mắm - Nguồn: Internet

Nhiều làng nghề nước mắm nổi tiếng như Nam Ô (Đà Nẵng), Phú Quốc (Kiên Giang), Cát Hải (Hải Phòng) và ngay chính quê tôi - Đức Lợi (Quảng Ngãi) đang rơi vào cảnh “giữ nghề không nổi, bỏ thì tiếc, làm thì lỗ”. Có những thùng mắm lâu năm bị bỏ không, có những người thợ từng tự hào với nghề nay ngậm ngùi chuyển hướng. Còn con cái họ? Nhiều đứa chẳng còn biết phân biệt mắm cốt với mắm pha.

Giữ nghề làm mắm: Trách nhiệm không chỉ của người trong nghề

Khi đứng trước thực trạng các làng nghề nước mắm truyền thống dần mai một, câu hỏi “Chúng ta có thể làm gì?” không chỉ dành cho cơ quan quản lý hay những người trong nghề, mà là lời mời gọi mỗi cá nhân tự đặt trách nhiệm lên mình. Bởi nước mắm truyền thống không đơn thuần là gia vị, mà là một phần hồn quê, là kết tinh của thời gian, công sức và văn hóa bao đời.

1. Thay đổi nhận thức của người tiêu dùng

Điều đầu tiên và quan trọng nhất chính là thay đổi nhận thức. Người tiêu dùng phải hiểu rằng, nước mắm truyền thống và nước mắm công nghiệp không chỉ khác nhau về giá cả hay thời gian sản xuất, mà còn khác nhau về chất lượng, hương vị và giá trị văn hóa. Việc trang bị kiến thức để đọc nhãn, phân biệt nguồn gốc và hiểu quy trình ủ chượp thủ công là bước cơ bản để mỗi quyết định mua sắm trở thành một hành động ủng hộ nghề truyền thống.

Ảnh minh họa: Internet

Mỗi chai nước mắm truyền thống được chọn mua không chỉ mang về cho gia đình một món ăn ngon, mà còn là một hơi thở sống cho cả làng nghề. Khi tiêu dùng thông minh, chúng ta không còn là những người thụ động trong chuỗi cung ứng, mà trở thành người đồng hành và bảo vệ di sản. Đó là một hành động tuy nhỏ nhưng mang ý nghĩa lâu dài: tiếp sức để những thùng mắm cốt còn rơi giọt cuối cùng, để bí quyết gia truyền không bị mai một.

2. Hỗ trợ thực chất từ chính sách và cộng đồng

Bên cạnh vai trò của người tiêu dùng, các chính sách hỗ trợ cũng đóng vai trò then chốt. Những làng nghề truyền thống cần được tiếp cận tín dụng ưu đãi, hỗ trợ nguồn nguyên liệu chất lượng, được bảo hộ thương hiệu và có cơ hội xúc tiến thương mại để sản phẩm truyền thống vươn ra thị trường rộng lớn hơn. Không chỉ là cứu vãn hiện tại, những chính sách này còn là cách để nghề tồn tại bền vững qua nhiều thế hệ.

Ảnh minh họa: Internet

Một hướng đi tiềm năng và bền vững khác là phát triển du lịch làng nghề. Khi người dân địa phương mở cửa đón khách tham quan, trải nghiệm trực tiếp quy trình làm mắm, họ không chỉ tăng thu nhập mà còn truyền tải giá trị văn hóa. Du khách hiểu được công sức, câu chuyện và linh hồn đằng sau từng giọt mắm. Đây là một cách “dạy văn hóa bằng trải nghiệm”, biến việc bảo tồn nghề thành một câu chuyện sống động và dễ tiếp nhận hơn với giới trẻ.

3. Từ sự trân quý đến hành động cụ thể

Giữ nghề làm mắm không chỉ là việc của nhà quản lý hay nghệ nhân, mà là trách nhiệm của mỗi cá nhân trong xã hội. Người nội trợ, các bạn trẻ, nhà báo, nhà sáng tạo nội dung bất kỳ ai đều có thể góp một phần nhỏ nhưng ý nghĩa: chọn mắm truyền thống để sử dụng, chia sẻ bài viết về nước mắm, hay đơn giản kể lại câu chuyện của những người thân đã chắt lọc hồn quê vào từng giọt mắm.

Mỗi hành động, dù nhỏ, đều góp phần lưu giữ ký ức, trân trọng giá trị bình dị và truyền tải tinh thần của nghề truyền thống. Nó là minh chứng rằng bảo vệ di sản không nhất thiết phải to tát; đôi khi chỉ cần ý thức chọn lựa giữa tiện lợi hiện đại và giá trị truyền thống, chúng ta đã góp phần gìn giữ hồn quê.

Bảo tồn nghề làm mắm, suy cho cùng, bắt đầu từ sự trân quý những điều bình dị, từ sự lựa chọn có ý thức trong đời sống hàng ngày. Khi chúng ta nhìn nhận và hành động như vậy, di sản văn hóa sẽ được bảo vệ không chỉ trên lý thuyết, mà sống động trong từng bữa ăn, từng câu chuyện kể và trong trái tim mỗi người Việt.

Tag: