1. Tranh kiếng - tinh hoa nghệ thuật Nam Bộ

Tranh kiếng được vẽ ngược trên mặt kiếng, một kỹ thuật đòi hỏi độ tài hoa và sự tập trung cao độ. Nghề này du nhập từ người Hoa di cư và dần dần trở thành nghề truyền thống của các thành phố Lái Thiêu (Bình Dương), Chợ Lớn (TP.HCM) và một số địa phương khác.

Nghề tranh kiếng xưa bắt nguồn từ nghề vẽ tranh trên giấy, lụa, gỗ, các nghệ nhân vẽ sáng tạo ra cách vẽ tranh trên kiếng. Khác với các loại tranh vẽ thông thường, kỹ thuật vẽ tranh kiếng đặc biệt, nguyên tắc vẽ tranh kiếng là phải vẽ từ phía sau mặt kính, khi vẽ xong mới lật tấm kính lại và bề đó mới chính là bề mặt của tranh. Do nguyên tắc là vẽ phía sau mặt kính nên chi tiết nào đáng lẽ phải vẽ sau cùng, thì với tranh kính lại phải vẽ trước tiên.

Khi bắt đầu vẽ thì người thợ đặt tấm kiếng trên tờ giấy mẫu vẽ ngược, rồi dùng bút lông chấm mực vẽ đồ theo tờ giấy mẫu ấy, từ chuyên môn được gọi là “tách”. Người thợ tách phải có bàn tay khéo léo để nét bút được sắc sảo. Sau khi tách xong, người thợ chấm sơn tô màu theo quy định vào những ô đã tách và “tán”, tức pha ô màu từ đậm tới lợt. Tô màu theo trình tự nhất định: Vật thể tiền cảnh trước, hậu cảnh sau. Cuối cùng là màu phông, rồi đem phơi khô. Sau khi tranh đã khô thì mới cẩn ốc xà cừ, dán vàng quỳ, tô nhũ kim hay dán giấy trang kim vào phía sau bức tranh để tăng thêm phần rực rỡ. Sau cùng, họ phủ thêm lớp sơn để bảo vệ rồi mới đặt vào khuôn gỗ đóng hậu, hoàn thành sản phẩm. Chính với đặc điểm này đã tạo nên nét độc đáo trong tranh kiếng.

Mỗi bức tranh kiếng không chỉ thể hiện sự khéo léo của người nghệ nhân mà còn mang theo câu chuyện, niềm tin và mong ước của gia chủ. Những bức tranh này thường rực rỡ, sống động, với gam màu ấm áp, phản ánh phong cách đặc trưng của vùng Nam Bộ.

2. Tranh kiếng trong ngôi nhà gia tiên

Trong 3 dòng tranh kiếng ở Nam bộ, tranh Chợ Mới ra đời muộn hơn, sản phẩm không được đẹp như tranh Lái Thiêu và Chợ Lớn nhưng sản phẩm của tranh Chợ Mới lại phong phú, đa dạng mẫu mã và giá thành lại rẻ. Hiện nay, sản phẩm tranh kiếng của Chợ Mới vẫn được bán rộng rãi trên thị trường miền Tây Nam bộ. So với tranh kiếng Chợ Mới (An Giang) và tranh kiếng Chợ Lớn (Sài Gòn) thì tranh kiếng Lái Thiêu đẹp và tinh tế hơn. Người nghệ nhân Lái Thiêu chú đến thể loại tranh thờ tổ tiên, phù hợp với truyền thống người Việt Nam, trong khi nghệ nhân ở Chợ Lớn chú trọng đến tranh Thánh, tranh bài vị và một số hoành phi, tranh dùng để chúc mừng (phù hợp với tâm lý người Hoa).

Trong nét sinh hoạt truyền thống, người Nam Bộ dành một vị trí trang trọng cho gian thờ gia tiên, nơi tổ tiên được thờ phụng và ghi nhớ. Tranh kiếng xuất hiện như một biểu tượng mang ý nghĩa linh thiêng:

Tranh thờ: Thể hiện sự tôn kính với tổ tiên, thường vẽ các vị thần linh như Quan Thánh Đế Quân, Thiên Hậu Thánh Mẫu, Phật A Di Đà, Bồ Tát.

Tranh chúc tụng: Với hình ảnh "Ngũ phúc lâm môn", "Mã đáo thành công", "Tài lộc song toàn", bằng trạng thi đình, thể hiện mong ước về phúc lộc, may mắn, thành công.

Tranh trang trí: Thể hiện gu thẩm mỹ tinh tế, góp phần tăng vẻ trang nhã và đầm ấm cho không gian thờ cúng. Một số tranh phổ biến mang phong cách dân gian như "Tam Đa" (Phúc - Lộc - Thọ), tranh phong cảnh quê hương với hình ảnh sông nước, đồng ruộng, chim hạc.

Ngoài chức năng thờ cúng, tranh kiếng còn là cách để truyền đạt những giá trị đạo đức và văn hóa. Hình ảnh trong tranh thường mang tính biểu tượng, phản ánh tư duy và nhân sinh quan của người xưa. Đó có thể là lời nhắc nhở về sự hiếu thuận, lòng biết ơn, hay những triết lý sâu sắc về nhân quả và cuộc đời.

3. Di sản nghệ thuật cần được bảo tồn

Dù trải qua nhiều thời kỳ thăng trầm, tranh kiếng Nam Bộ vẫn là biểu tượng rực rỡ của một nét văn hóa truyền thống đồng bào. Tuy nhiên, trước sự phát triển của xã hội hiện đại, nghề tranh kiếng cũng đối mặt với không ít thách thức. Sự mai một của nghề thủ công, cùng với xu hướng trang trí nội thất thay đổi, khiến tranh kiếng dần ít xuất hiện trong các gia đình trẻ.

Một phân cảnh xuất hiện tranh kiếng trong bộ phim mới ra mắt của Huỳnh Lập

Ngày nay, nghề tranh kiếng đang được khôi phục và bảo tồn thông qua các hoạt động nghiên cứu, trải nghiệm sáng tạo và truyền nghề từ những nghệ nhân lão luyện. Nhiều người trẻ cũng bắt đầu tìm hiểu và trân trọng giá trị của loại hình nghệ thuật này. Không chỉ dừng lại ở tranh thờ, các bức tranh kiếng hiện đại còn được ứng dụng trong trang trí nhà cửa, tạo điểm nhấn cho không gian sống mà vẫn giữ được nét truyền thống.

Việc sở hữu một bức tranh kiếng trong ngôi nhà gia tiên không chỉ thể hiện lòng thành kính với tổ tiên mà còn là cách để chúng ta gìn giữ và lan tỏa tinh hoa của một nét văn hóa dân tộc độc đáo. Dù chọn treo một bức tranh kiếng hay đơn giản chỉ là chiêm ngưỡng nghệ thuật này, đó đều là sự kết nối giữa quá khứ và hiện tại, giúp thế hệ sau hiểu hơn về cội nguồn và những giá trị truyền thống tốt đẹp của cha ông.

Tag: tranh kiếng tranh kiếng nam bộ nhà gia tiên