Một đời đau đáu với sự nghiệp trồng người

Võ Trường Toản sống vào thế kỷ thứ 18, ông là một nhà nho lớn, một nhà giáo đức độ, tài ba ở miền Nam.

Sinh ra gặp thời loạn thế, là bậc hiền tài hiếm có nhưng Võ Trường Toản không màng công danh, sự nghiệp, ông từ chối ra làm quan cho cả triều Tây Sơn và Chúa Nguyễn về quê ở ẩn, mở trường đào tạo nhân tài cho đất nước. Ông coi đó là trách nhiệm của kẻ sĩ.

Sinh thời, môn sinh dưới trướng ông có mấy trăm người, lấy lối học nghĩa lý để giáo hóa, trong số  học trò của ông có nhiều người trở thành trụ cột quốc gia như: Ngô Tùng Châu, Trịnh Hoài Đức, Lê Quang Định, Ngô Nhơn Tĩnh...

Trong sự nghiệp giáo dục, ông được sĩ phu Nam Bộ xưng tôn là danh sư, người đặt nền móng cho nền giáo dục phương Nam, có ảnh hưởng rộng lớn đến học vấn, đạo đức của giới sĩ phu, nhân dân Nam Kỳ lúc bấy giờ. Về nhân cách nhà giáo, Võ Trường Toản là một người thầy uy nghi, mẫu mực, khiến lớp học trò phải kính nể, tôn phục.

Ngoài sự nghiệp “Lương sư hưng quốc”, Võ Trường Toản còn là một nhà thơ. Những tác phẩm của ông hầu hết đã bị thất truyền, người đời sau chỉ còn lưu truyền duy nhất một bài Phú “Hoài cổ” với 24 đối câu mượn tích xưa để suy luận về nhân nghĩa, đạo đức làm người. 

“Thân dữ cô vân trường luyến tụ/Tâm đồng cổ tỉnh bất sinh lan”

 Nghĩa là: “Đời như đám mây lẻ, ngừng mãi trong không gian/ Lòng như giếng nước xưa, không bao giờ gợn sóng”.

Hiện nay, không có đầy đủ tài liệu để biết một cách cụ thể về quan niệm học thuật và phương pháp giảng dạy của Võ Trường Toản. Từ những dữ kiện ít ỏi còn lưu lại được về tiểu sử, thơ văn của ông cho hậu thế hình dung về một vị tôn sư khẳng khái, đức độ, xem thường công danh, đào tạo cho đất nước nhiều nhân tài.

Ông là người có công lớn trong việc khai thông đạo học, giáo hóa dân chúng, chấn hưng văn khí, làm cho miền Nam trở nên đoàn kết, gắn bó với quốc gia, trung nghĩa liều mình khi nước mất nhà tan.

Những đóng góp của ông cho nước nhà được người dân nước ta bao đời đều tôn vinh. Ngày 24-1-1998, Bộ trưởng Bộ Văn hóa Nguyễn Khoa Điềm ký quyết định công nhận khu mộ và đền thờ cụ Võ Trường Toản tại ấp Thạnh Nghĩa, xã Bảo Thạnh, huyện Ba Tri, tỉnh Bến Tre là Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia. Nhiều ngôi trường, con đường trên khắp cả nước vinh dự được mang tên ông.

Nhà sư phạm đi trước thời đại

Suốt cuộc đời, Võ Trường Toản cống hiến cho sự nghiệp giáo dục. Ông là một nhà sư phạm mẫu mực, tận tụy với nghề dạy học, không ham công danh, sự nghiệp chỉ đau đáu một việc “dạy chữ, dựng người”. Việc có nhiều nhân tài thành danh, cống hiến cho đất nước trưởng thành từ mái trường của ông đã thực sự chứng tỏ uy tín và đạo đức của ông.

Không giống các nhà Nho cùng thời, Võ Trường Toản có tư tưởng giáo dục tiến bộ, đi trước thời đại. Ông chủ trương dạy theo phương pháp “nghĩa lý để giáo hóa”. Khi giảng với học trò về sách Đại học, một sách trong Tứ thư, ông nói rõ: "Sách Đại học một nghìn bảy trăm chữ, tán ra gồm vô số sự vật, tóm lại còn 200 chữ, tóm nữa thì còn một chữ, tóm lại nữa một chữ cũng không".

Nghĩa là cần thấu triệt nội dung cuốn sách, không nên học vẹt từng câu, từng chữ, câu nệ tiểu tiết. Đó gọi là “tri ngôn dưỡng khí”. Tư tưởng này của ông ảnh hưởng sâu sắc đến những nho sĩ tài danh thế hệ hậu bối như: Nguyễn Đình Chiểu, Phan Văn Trị, Bùi Hữu Nghĩa, Trương Định, Nguyễn Hữu Huân...

Soi vào thực tiễn ngành giáo dục nước ta hiện nay, triết lý dạy học “nghĩa lý để giáo hóa” của Võ Trường Toản vẫn còn nguyên giá trị. Học cốt ở tinh thần, tư tưởng chứ không phải học theo kiểu rập khuôn máy móc để rồi tự đánh mất khả năng tư duy, sáng tạo.

Mang nhân nghĩa giáo hóa chúng dân lục tỉnh

Võ Trường Toản chú trọng hướng con người đến lễ nghĩa, nhân hậu, chí khí. Ông chủ yếu truyền dạy tư tưởng Nho gia cho học trò.

Đại thần Phan Thanh Giản từng viết về Võ Trường Toản “Từ khi tiên sinh đem cái học nghĩa lý ra dạy người, chẳng những đương thời nung đúc được nhiều nhân tài mà do sự truyền thuật giảng dụ mài dũa, đến giờ dân lục tỉnh trung nghĩa cảm phát, liều chẳng tiếc mình. Tuy vì thâm nhận hậu trạch của triều đình cố kết lòng người, nhưng cũng há chẳng do công khai đạo của tiên sinh từ xưa để lại mới được như thế này ư”.

Võ Trường Toản dẫn dắt học trò đi theo con đường của một nhà nho chân chính: sống trong thời loạn lạc, dẫu có thất thế, sống ẩn dật cũng không thờ ở với vận mệnh nước nhà.

Theo lưu truyền, lúc ấy Chúa Nguyễn Ánh nghe danh tài đức của Võ Trường Toản, đã trân trọng mời ông ra tham chính, nhưng ông khước từ. Bù lại, ông dâng 10 kế sách giúp an dân, trị quốc; đào tạo nhiều học trò có tài đức giúp Chúa Nguyễn khôi phục cơ nghiệp, xây dựng, phát triển, đất nước… 

Bài văn bia bằng chữ Hán của đại thần Phan Thanh Giản tóm lược tiểu sử, ca ngợi đóng góp của Võ Trường Toản

Những tác phẩm của Võ Trường Toản hầu hết đã bị thất truyền, ông không ra làm quan nên không có ghi nhận về sự nghiệp quan trường. Đóng góp lớn lao nhất của ông đối với nền giáo dục nước nhà được ghi nhận qua thế hệ học trò tài danh ông tận tâm đào tạo, là sự giáo hóa dân chúng lục tỉnh Nam kỳ thấm nhuần văn đạo, đoàn kết, vì nghĩa lớn quên mình.

Có thể nói rằng, những kinh nghiệm sư phạm của Võ Trường Toản được vận dụng mang lại nhiều ý nghĩa thiết thực cho công tác giáo dục hiện tại, qua đó khẳng định những đóng góp to lớn của ông đối với sự nghiệp giáo dục nước nhà theo chiều dài lịch sử.

Tag: