Diệu Thủy: - “Phố cổ Hội An” là một truyện rất hay và tôi rất thích nó. Nó thống nhất với các truyện khác ở cảm hứng lịch sử, ở tính bạo lực. Trong truyện này có những cảnh khiến tôi cảm thấy rất kinh dị, như cảnh Lữ đút cho Loan ăn cá sống chẳng hạn. Có thể nói tính bạo lực là một sự nhận diện của văn chương Trần Vũ. Tôi mong anh Mai Anh Tuấn chia sẻ thêm suy nghĩ của anh về cách Trần Vũ sử dụng yếu tố bạo lực để viết tác phẩm của mình và dùng nó như một phương tiện lý giải nhân sinh.

MC Diệu Thủy, biên tập viên, cũng là người điều phối chương trình tọa đàm "Truyện ngắn Trần Vũ" tổ chức tại viện trao đổi văn hóa Pháp - Hả Nội trả lời câu hỏi độc giả

TS văn chương Mai Anh Tuấn: - Lối viết đặc sắc của Trần Vũ đúng là khó ai có thể bắt chước. Tôi không chắc những bản dịch tiếng Anh tiếng Pháp có thể đảm bảo được yếu tố ngôn ngữ hay không. Đặt trong bối cảnh văn học đương đại thì riêng sự ma mị và quái quỷ trong ngôn ngữ đã đặt Trần Vũ ở một vị trí rất khó lẫn. Bạo lực, bạo dâm trở đi trở lại, nhiều chiều trong văn Trần Vũ. Bạo lực gắn với quá khứ, bạo dâm gắn với con người cá nhân vô danh hoặc hữu danh. Nó chảy trong mạch lịch sử và cũng có mặt ở hiện tại. Tôi nghĩ cách Trần Vũ viết về bạo lực, bạo dâm không phải là ngẫu nhiên mà là một chiến lược viết của tác giả, bằng những nhìn nhận quá khứ, bằng những trải nghiệm không lấy gì làm ngọt ngào trong chiến tranh.

Trần Vũ có bài viết mà tôi ấn tượng là bài “Lưng trần”, ở cuối có nói rằng lưng trần của phụ nữ là đoạn lưng đẹp nhất, còn lưng của đàn ông Việt chỉ toàn những vết chém mà thôi. Trải nghiệm về chiến tranh, những gì Trần Vũ đã chứng kiến đủ để anh có cái nhìn khái quát về một đặc tính xuyên suốt trong lịch sử Việt Nam mà tôi không ngại nói, rằng ẩn trong máu mỗi người Việt Nam là bạo lực và bạo dâm. Khi nhìn nhận đặc tính của cộng đồng và lịch sử của nó là bạo lực và bạo dâm, ta mới thấy khủng khiếp. Truyện “Gia phả”, có đoạn Trần Thủ Độ chiếm đoạt Trần Thị Dung và nói: Dâng hiến cho ta là dâng hiến cho đất nước, làm gì mà phải khóc lóc kêu gào. Và không ở đâu mà cảm hứng tình tình dục lại nảy sinh từ hưng phấn với những chuyện bạo lực chém giết đậm đặc như “Phố cổ Hội An” miêu tả. Văn của Trần Vũ vừa lôi cuốn vừa hất đẩy chúng ta ra khỏi trang viết, bắt chúng ta đối diện tận cùng với bản tính ác, dâm trong mỗi con người mà những diễn ngôn của đạo đức và văn hóa che lấp đi. Sự trở lại của Trần Vũ hôm nay khiến chúng ta giật mình. In cuốn sách này là sự lựa chọn táo bạo của Nhã Nam và của cá nhân chị Diệu Thủy.

II. Trần Vũ - văn của thể lỏng và những cú twist

Độc giả: - Xin hỏi chị Diệu Thủy, sự khó khăn để ra được cuốn sách này là gì, cái khó là ở chỗ Trần Vũ là một nhà văn hải ngoại hay cái khó là do văn phong, ngôn ngữ của tác phẩm?

Diệu Thủy: - Trần Vũ là một người viết thẳng và không kiêng dè bất cứ điều gì. Trần Vũ không hẳn hoặc cố tình như những người viết khác đặt các vấn đề chính trị một cách thô sơ trực tiếp lên trang viết, nhưng anh không kiêng dè bất cứ vấn đề nào đến trong suy nghĩ và sáng tạo. Khi in sách, Trần Vũ đề nghị tôi không-cắt-bất-cứ-một-từ-nào. Tôi đã phải đọc toàn bộ sáng tác của Trần Vũ, chọn dần từng bước một, để xem chúng tôi có thể tiếp cận được cái ranh giới hợp lý đến đâu. Kết quả là chúng tôi đã có được cuốn sách này. Văn của Trần Vũ mọi người hay nhắc “Giấc mơ Thổ”, “Mùa mưa gai sắc”, và nếu tính những truyện đó là điểm mười, thì cuốn này theo tôi cũng phải được điểm tám.

Độc giả: Các diễn giả có đánh giá cao nhà văn Trần Vũ. Trước đây tôi thấy có Nguyễn Huy Thiệp đã viết về cái ác, và từng nói trong truyện Mưa Nhã Nam – “Em có ghê tởm điều thiện như là điều ác không”. Mong các diễn giả cho biết kỹ hơn sự viết về cái ác của Trần Vũ?

Nhà phê bình Trần Ngọc Hiếu: - Câu anh trích của Nguyễn Huy Thiệp theo cảm nhận của tôi mang một nội hàm hơi khác. Điều thiện xét cho cùng là những quy phạm đạo đức trong đời sống và vì là những quy phạm nên nó rất nhàm tẻ. Đề Thám trong câu chuyện đó đã không thể vứt bỏ tất cả để đi với người con gái ông yêu, mà đưa cô ấy về nhà, về lại với trật tự. Thật ra ở mức độ nào đó văn chương bị hấp dẫn bởi bóng tối và cái ác hơn bởi ánh sáng. Vì văn chương thuộc về tự do, nó luôn thôi thúc chúng ta chống lại cái bình thường. Đến tuổi này tôi nhận ra không có cuộc nổi loạn nào khó hơn nổi loạn trong chính đời thường, vì đời thường có quá nhiều thứ níu giữ chúng ta chấp nhận hiện thực đang có. Cái ác của Trần Vũ theo tôi thuộc về phạm trù khác: đấy là cái ác cái dâm vừa thuộc về căn tính tiềm tàng trong mỗi chúng ta mà chúng ta muốn che đậy, vừa là một phần của lịch sử và hay bị ngụy trang thành cái đẹp.

TS Mai Anh Tuấn đang phân tích những cái hay, độc đáo ẩn trong bút pháp Truyện ngắn Trần Vũ

TS Mai Anh Tuấn: - Trần Vũ khi viết hay dừng lại miêu tả cảnh bạo lực, bạo dâm như một kỹ thuật quan trọng trong điện ảnh, bắt ta phải đối diện, suy ngẫm, đón nhận chứ không như nhiều nhà văn khác là thường lướt qua. Nguyễn Minh Châu nói thể tạng của ông là đọc những đoạn giết người thì không dám đọc phải nhảy ngay qua trang khác, như vậy sao mà viết cái ác được. Chủ đề cái ác vắng mặt khá lâu trong văn học trước 1975, chúng ta chỉ nhìn thấy cái ác của kẻ thù, còn nói chung chúng ta là tốt đẹp, lương thiện, tử tế. Sau 1975 chúng ta mới đặt lại vấn đề về cái ác. Trần Vũ viết về bạo lực, bạo dâm, tôi không chắc cái ác có nằm trong đó hay không. Nhưng một số nhà văn hay viết về cái xấu cái ác như là một cách phản ánh xã hội, đọc nó người ta sẽ than rằng cái ác lên ngôi, nhân tính không còn v.v.. Trần Vũ không làm việc đó, không phản ánh các ác cái xấu để chúng ta cất tiếng phê phán xã hội và phóng chiếu vào thực tế xã hội. Trần Vũ bắt chúng ta nhìn sâu vào quá khứ, lịch sử, vào căn tính và khiến chúng ta rùng mình nhiều hơn.

Độc giả: Trước đây tôi nghe có ý kiến rằng họ không thích tập truyện vì không muốn nhìn lịch sử qua thái độ bệnh hoạn. Tôi nghĩ đến những diễn viên đóng vai phản diện hay bị đồng nhất với nhân vật, dù ngoài đời họ không như thế. Mong chị Thủy, người có tiếp xúc với tác giả, nói một chút về con người tác giả, chắc là nhiều người ở đây muốn biết hơn về chân dung tác giả không chỉ trong văn chương mà trong cả đời thường.

Diệu Thủy: - Có vẻ Trần Vũ là một nhân vật bí ẩn quá phải không? Chúng ta không tìm thấy ảnh của anh ở đâu, không thấy phát ngôn chỗ nào ngoài các sáng tác trên mạng. Tôi phải nói là Trần Vũ… dễ thương. Có một điều thú vị là khi trao đổi thư từ, Trần Vũ dùng một hệ ngôn ngữ rất cũ, kiểu Bắc kỳ xưa, theo tôi đấy là việc dùng một cách có ý thức. Trần Vũ là người đa văn hóa, mang nhiều văn hóa trong mình: gia đình gốc Bắc, lớn tên ở miền Nam, sau đó sống ở Pháp và bây giờ ở Mỹ. Tôi kết nối với những điều anh Hiếu và anh Tuấn nói thì cảm giác như đó là cách Trần Vũ giữ lại căn tính hay lịch sử của mình. Trong giao tiếp, Trần Vũ không dữ dội như trên trang viết, mà có vẻ chỉn chu, dịu dàng, chi chút. Bản thân nhà nghiên cứu phê bình Thụy Khuê trong một bài viết cũng nói Trần Vũ bản tính hiền lành nhút nhát.

Độc giả: - Trong truyện Trần Vũ có các yếu tố loạn luân không? Tôi rất tò mò về các mối quan hệ của các nhân vật trong tập truyện.

Một bạn đọc đang đặt câu hỏi với nhà phê bình văn học Trần Ngọc Hiếu về truyện ngắn Trần Vũ

Nhà nghiên cứu Trần Ngọc Hiếu: Điều mà bạn băn khoăn thì hồi đầu tiên tôi đọc Trần Vũ, tôi cũng chẳng hiểu gì. “Cái chết sau quá khứ”, mối quan hệ của các nhân vật không định hình, đến cuối mới ngờ ra. “Ngôi nhà sau lưng Văn Miếu”, đến cuối mới biết hai nhân vật là một. Truyện của Trần Vũ tạo ra cảm giác vừa đọc vừa phải đoán. Một trong những kỹ thuật viết quan trọng nhất là phải thắng lại tính khả đoán của độc giả. Văn của Trần Vũ có một yếu tố mà bây giờ nhiều nhà văn không đầu tư, đấy là sự hấp dẫn của cốt truyện. Nhiều người cứ nói về đổi mới nghệ thuật tự sự, truyện không có cốt truyện mới là trào lưu xu hướng. Nhưng mà tôi nghĩ một trong những thứ làm cho nghệ thuật kể chuyện hấp dẫn là đầu tư vào cốt truyện. Các mối quan hệ trong truyện Trần Vũ bị lỏng, và nó đúng là trạng thái của lịch sử, lịch sử không mạch lạc như chúng ta được học. Cái queer ở đây không chỉ là ở mối quan hệ đồng giới đâu, cả loạn luân cũng là queer hơn là phán xét nó về đạo đức. Lỏng, mơ hồ mới là thực tại, mới là lịch sử. Nên truyện của Trần Vũ có một kỹ thuật rất hay là đồng hiện. Đồng hiện sẽ xóa mờ không gian, trộn lẫn thời gian, hư và thực, tạo cho văn Trần Vũ đọc rất giống một thể lỏng. Đấy là điều ta khó bắt gặp trong văn học Việt Nam đương đại. Văn Nguyễn Huy Thiệp không có sự lỏng ấy, các quan hệ xã hội trong truyện của ông rất định hình, nên đọc vẫn vào. Đọc Trần Vũ lần đầu tiên thấy khó, vì hóa ra mối quan hệ của nhân vật không phải thế này mà lại là thế kia.

Diệu Thủy: - Tôi thấy Trần Vũ ý thức rất cao trong việc xây dựng cốt truyện và giấu võ rất giỏi, ta đuổi theo đến cuối mới phát hiện được một cái gì đó. Trần Vũ trong hầu hết các truyện đều đẩy cuộc tìm kiếm của chúng ta đến điểm nút cuối cùng rồi mới bung ra một cái gì đấy.

Độc giả: Tôi thích Trần Vũ vì cách kể chuyện quá hay. Tôi hay được học về đổi mới nghệ thuật tự sự, các thủ pháp phân mảnh, phi tuyến tính… Nhưng tôi nghĩ đã là truyện thì phải kể một cái gì đấy. Tôi rất đồng tình với điều các diễn giả nói. Và tôi thấy đọc Trần Vũ thích nhất là những cú twist, nó khiến cho tôi đọc rất háo hức, cảm thấy sắp bị đánh lừa. Vậy nghệ thuật tạo twist của Trần Vũ là như thế nào?

Nhà phê bình Trần Ngọc Hiếu: - Twist chính là những bất ngờ của câu truyện. Trần Vũ hay tạo sự bất ngờ nhưng sự bất ngờ này đã được chuẩn bị từ trước. Ta có thể cảm thấy không thể chấp nhận được cái kết này nhưng hóa ra mọi thứ đã được chuẩn bị. Và đấy là thứ rất kinh khủng. Nó làm cho ta cảm giác khi đọc đến cuối cùng lại cảm thấy hình như mình chưa đọc và phải lật lại. Ví dụ truyện “Trưa nắng Hàm Ninh” (viết chung với nhà văn Mai Ninh – Chú thích của DDVN) với tôi nó gần với thể loại truyện noir, tức là truyện hình sự vì nó kết lại bằng không khí cực kỳ mơ hồ. Ta có cảm giác ngờ ngợ Trần Vũ đưa ta đối diện với một vụ giết người. Nhưng cái hay là anh vẫn dùng thủ pháp mơ hồ hóa. Nếu như ai đọc kỹ truyện này sẽ để ý rằng liệu chị Minh có phải bị giết chết hay không, bị trở thành một thành phẩm trong cái thứ nước mắm mà pá Hổi nghĩ là thứ nước mắm trác tuyệt hay không. Trong rất nhiều nhưng đoạn trước đó, nhiều lần nhân vật ví "tôi" giống con cá, chị Minh giống như con cá... Những chi tiết đó lại được miêu tả bằng hành văn từ từ, và nếu như đọc hời hợt chúng ta lại cảm giác mấy thứ này không nằm trong mạch sự kiện và skip nó. Nhưng hóa ra tất cả những thứ nhỏ nhỏ đó dẫn ta đến một bất ngờ. Tóm lại nếu muốn twist mà không gây cảm giác giả tạo thì phải chuẩn bị từ trước. Điều này rất gần với kỹ thuật kể truyện gọi là kỹ thuật cấu tứ, mà ngày trước tôi học tiểu thuyết cổ điển các thầy hay gọi là kỹ thuật phục bút. Anh muốn tạo ra sự bất ngờ thì trước đó anh phải rào đón. Thêm nữa khi đọc review về tập truyện nhiều bạn nói rằng có nhiều truyện kết thúc khiên cưỡng, như “Phố cổ Hội An”. Nhưng với tôi thì không. Bởi vì Trần Vũ viết truyện ngắn, đấy là thể loại của những khoảng trống. Nó hẫng một đoạn không phải tác giả bí mà là cố tình tạo ra khoảng hẫng, nếu không nó sẽ thành truyện dài, hoặc ngắn quá lại sơ sài thành thứ văn tiểu phẩm. Cái khoảng trống giữa lúc Loan đang đầy cảm giác về thân thể đến lúc Loan nhớ lại tất cả những thứ đó là cực kỳ hay. Giống như thủ pháp lược thời gian, như khoảng trống trong thơ. Bao nhiêu thời gian qua rồi mà Loan vẫn bị đắm đuối vào trong những câu chuyện Lữ kể, vẫn đồng nhất bạo lực trong lịch sử với bạo lực trên thân thể. Hay “Gia phả”, nhiều đoạn hẫng, nhưng hóa ra đã được chuẩn bị trước. Đoạn đầu Trần Thị ngắm bức tường, cuối cùng Thiếu đế cũng nhìn bức tường, đó là dấu hiệu về thời gian lịch sử quy hồi. Lúc trước Trần thị khao khát nhìn nó, bây giờ Thiếu đế ân ái với nó, thủ dâm với nó. Tôi luôn luôn tin là bản thảo bản nháp của Trần Vũ rất dày vì phải làm việc đi làm việc lại. Những thứ tưởng chừng vu vơ gài cắm thế này chắc chắn nhà văn phải làm việc rất nhiều lần. Chứ không phải viết một lần là xong post lên facebook được nghìn like!

TS Mai Anh Tuấn: - Tôi thấy sự hấp dẫn của văn chương Trần Vũ ngoài yếu tố kỹ thuật, còn là cách miêu tả thiên nhiên, khung cảnh bậc thầy, như một âm bản rửa mãi không hết. Người ta nói Trần Vũ có sự thông minh của người sách vở, Nguyễn Huy Thiệp có sự thông minh của người hiểu đời. Cách viết mỗi người do đó khác biệt nhau. Nhưng ở khía cạnh nào đó, tôi nghĩ những người viết trẻ nên học lối viết có tính hiện đại cao như Trần Vũ, nơi ông dùng khá nhiều thủ pháp của điện ảnh, âm nhạc, nhiếp ảnh. Những người viết trẻ cũng cần tiếp cận nhiều ngành nghệ thuật hiện đại.

Tác phẩm "Phép tính của một nho sĩ" của nhà văn Trần Vũ

Độc giả: - Các anh chị có nói đóng góp của Trần Vũ là ông chọn tiếng Việt để viết. Vậy tại sao trong văn học có hiện tượng là người ta dùng thứ tiếng khác tiếng mẹ đẻ để viết văn tốt hơn, phát triển hơn, như Linda Lê? Tại sao viết tiếng Việt lại khó với họ, xin nói kỹ hơn?

Nhà phê bình Trần Ngọc Hiếu: - Thực ra việc lựa chọn ngôn ngữ đối với một nhà văn phức tạp và có nhiều vấn đề hơn là việc sử dụng một công cụ thông thường. Ngôn ngữ mang bản chất xã hội lịch sử, nhưng rất tiếc là ở trường đại học không bao giờ dạy điều đó. Bản chất xã hội của ngôn ngữ là nó sinh ra trước chúng ta, nó không chỉ trao cho chúng ta các khả năng mà còn tạo ra áp lực. Nhà văn hiểu rằng chọn một ngôn ngữ nghĩa là không chỉ dùng các lợi thế của nó mà còn chịu các áp lực từ nó. Vì thế nếu muốn thắng áp lực thì phải chọn ngôn ngữ khác. Những trường hợp này rất độc đáo. Chẳng hạn như Jonathan Littell viết Những kẻ thiện tâm, Jonathan là người Mỹ và tiếng Anh là ngôn ngữ mạnh, nhưng cuốn đó viết bằng tiếng Pháp, cực kỳ dày. Điều đó có lý do: vì ông viết về sự kiện Holocaust, mà nước Mỹ có trải qua sự kiện đó đâu, nên ông đã dùng hệ ngôn ngữ Âu châu gắn liền với biến cố đó để chạm vào nó. Trước đây chúng ta hay nghĩ không có gì thân thuộc hơn tiếng mẹ đẻ. Nhưng trải nghiệm cá nhân đối với ngôn ngữ thời kỳ này đặc biệt đa dạng và phức tạp. Chúng ta không thể lấy trường hợp Trần Vũ để minh họa cho việc vì sao phải viết tiếng Việt. Chúng ta chỉ biết rằng Trần Vũ chọn tiếng Việt là có lý do, nó gắn với ý thức của anh về căn tính, rằng mình thuộc về đâu.

TS.Mai Anh Tuấn: - Về việc viết tiếng Việt thì qua chị Diệu Thủy có thể hỏi Trần Vũ là tại sao việc viết của Trần Vũ dừng lại khá sớm, và giai đoạn viết sau thiên về khảo cứu, tùy bút. Câu chuyện này phần nào cũng trả lời cho chúng ta về số phận của những người viết tiếng Việt bên ngoài biên giới. Nếu họ không được xuất bản trong đất nước với 96 triệu dân, cứ cho là chỉ 6 triệu người đọc đi, thì vẫn tốt hơn nhiều so với 3,5 triệu người Việt ở nước ngoài mà chủ yếu là đi buôn. Linda Lê tuy từ bỏ tiếng Việt nhưng luôn có sự mặc cảm, cô nói tiếng Việt như cái thai chết lưu trong bụng mình, và cuộc viết luôn là một sự giằng xé lớn. Việc Trần Vũ trở lại trong nước là đầy mới mẻ hấp dẫn với chúng ta khi mà đời sống văn chương ở đây đang khá bình lặng.

Diệu Thủy: - Sau khi Nhã Nam ra cuốn sách này thì có thể điều đó, tôi không dám chắc lắm, gợi một chút cảm hứng nào đấy với Trần Vũ chăng, vì anh ấy đã viết truyện mới nhất là truyện “Vĩnh Yên”, và tôi được đọc gần như là đầu tiên. Việc Trần Vũ viết trở lại sau khi in sách trong nước là một dấu hiệu vui, cộng đồng tiếng Việt ở hải ngoại ngày càng mỏng đi nhưng cộng đồng trong nước vẫn còn đấy. Tôi cũng tin là việc in tập sách này làm giàu có thêm văn học tiếng Việt, và ghi dấu sự hợp lưu các dòng văn học viết bằng tiếng Việt.

Tag: Gai sắc trong truyện ngắn Trần Vũ nhà văn Trần Vũ tọa đàm văn học phê bình văn học