Điều ngạc nhiên là rất nhiều bạn trẻ có mặt trong tọa đàm, trong khi Trần Vũ là nhà văn không dễ đọc. Tham gia tọa đàm có TS Trần Ngọc Hiếu, TS Mai Anh Tuấn, hai nhà nghiên cứu có mối quan tâm sâu sắc đến các tác giả văn học Việt Nam đương đại; và Nguyễn Hoàng Diệu Thủy, biên tập viên của Nhã Nam, người đỡ đầu cho cuốn sách, điều phối tọa đàm.

Các diễn giả trong Tọa đàm truyện ngắn Trần Vũ tổ chức tại Viện trao đổi văn hóa Pháp - Hà Nội

DDVN trân trọng giới thiệu cùng bạn đọc bài viết “độc quyền” về tọa đàm văn chương “Gai sắc trong truyện ngắn Trần Vũ” này. 

l. Trần Vũ, gương mặt truyện ngắn xuất sắc

* Trình bày: diễn giả Diệu Thủy, Điều phối chương trình, cũng là biên tập viên Nhã Nam thực hiện tập truyện ngắn Trần Vũ:

Xuất bản được cuốn sách này là một kỷ niệm rất đáng nhớ trong công việc biên tập của tôi. Từ ngày còn là sinh viên, tôi nhớ đã nhìn thấy cái tên Trần Vũ ở rất nhiều nơi, trong các bài nghiên cứu, trên mạng, trong các cuộc trao đổi văn chương hoặc trong nhiều cuộc thảo luận bếp núc của chúng tôi. Trần Vũ luôn được đánh giá là một cây bút xuất sắc, ấn tượng, nổi bật, nhưng điều kỳ lạ là chưa có cuốn sách nào của Trần Vũ được in ở Việt Nam cả, và tôi phải tìm đọc anh trên mạng. Trước khi tôi liên hệ với nhà văn Trần Vũ, một vài người nói với tôi là không được đâu, ông này khó lắm, khó kinh khủng, tuyệt đối không cho cắt một chữ, mà văn ông ấy không cắt thì không bao giờ in được. Tôi nghĩ mình phải thử. Và cuối cùng thì cuốn sách Phép tính của một nho sĩ đã ra đời, và tất nhiên không-sửa-một-chữ, trừ chính tả. Lần đầu tiên, sách của Trần Vũ, một trong những nhà văn quan trọng nhất của văn học hải ngoại, đã xuất bản ở Việt Nam.

Rất nhiều bạn đọc trẻ Thủ đô yêu truyện ngắn Trần Vũ đã đến tham dự và đặt câu hỏi "hóc búa" với các diễn giả 

Trần Vũ sinh năm 1962 tại Sài Gòn. Gia đình anh vốn là gia đình tư sản ở Sơn Tây - Phú Thọ, di cư vào Nam năm 1954. Trần Vũ học tiểu học và trung học ở Sài Gòn. Năm 1979 vượt biên, sống một năm trong trại tị nạn ở Philippines. Sau đó anh sang Pháp và sống trong một cô nhi viện ở miền Bắc nước Pháp. Trần Vũ từ đó sống ở Pháp. Anh tốt nghiệp Cao đẳng tin học năm 1985. Năm 1988 bắt đầu viết văn và ngay lập tức nổi tiếng. Anh từng làm chủ biên tạp chí Hợp Lưu từ 2003-2005, một tạp chí văn chương quan trọng ở hải ngoại. Và từ 2013 anh định cư ở Hoa Kỳ. Về văn nghiệp, Trần Vũ đã viết trên 50 truyện ngắn và ký, tức Phép tính của một nho sĩ chỉ là một phần năm của tổng thể. Trong tập truyện, trừ hai truyện “Cuộc săn thú của nhà văn An Nam” với “Phép tính của một nho sĩ” viết ở thập niên 2000, còn lại trong tập là những truyện viết thập niên 1980 và 1990, do vậy cũng chưa thể thấy hết các khía cạnh và các kỹ thuật áp dụng. Tuy vậy tập truyện này cũng sơ bộ giới thiệu Trần Vũ ở các truyện lịch sử, thế sự và huyền ảo.

Trần Vũ hầu hết đã in các tập truyện ở nước ngoài. Tập Mùa mưa gai sắc đã dịch sang tiếng Pháp tựa Sous Une Pluie d'Epines do Nxb Flammarion ấn hành. Tập Giấc mơ Thổ dịch sang tiếng Anh tựa The Dragon Hunt do Nxb Hyperion in. Năm The Dragon Hunt xuất bản, tạp chí The New Yorker xếp hạng là 1 trong 25 tập truyện ngoại quốc hay nhất trong năm. Trên đây tôi điểm vài nét về Trần Vũ.

* Thưa anh Mai Anh Tuấn, theo anh, vị trí của Trần Vũ ở đâu trong văn chương hải ngoại nói riêng và trong văn chương viết bằng tiếng Việt nói chung?

TS Mai Anh Tuấn: - Sự xuất hiện của Trần Vũ trong văn học hải ngoại thế nào? Anh rời Việt Nam với tư cách thuyền nhân năm 1979. Từ năm 1975 nhiều văn nghệ sĩ, trí thức của miền Nam cộng hòa đã ra đi và đặt tiền đồn đầu tiên cho văn học hải ngoại, định hình một cộng đồng văn chương ở hải ngoại. Trần Vũ thuộc thế hệ thứ hai, lúc rời khỏi Việt Nam về cơ bản chưa phải là tác giả, mới là một cậu thiếu niên 17 tuổi. Anh bắt đầu trưởng thành, viết văn, tạo dấu ấn trong bối cảnh văn học viết bằng tiếng Việt ở hải ngoại đã có đời sống tương đối ổn định. Trần Vũ xuất hiện trên văn đàn hải ngoại vào cuối những năm 1980 đầu những năm 1990, cùng với Nguyễn Hoàng Nam, Lê Thị Thấm Vân, Khế Iêm, Đỗ Kh… Khi ấy một số tạp chí tiếng Việt đã xuất bản đây đó ở Pháp, ở Mỹ. Như vậy văn chương tiếng Việt không còn quá hẻo lánh như thời Nguyễn Mộng Giác nữa. Trần Vũ ra mắt tập truyện đầu tay năm 1988, lúc còn trẻ, mới 26 tuổi - đầu tay nhưng rất chắc tay, bây giờ đọc mà cũng không dễ lý giải, tiếp cận được ngay, đó thực sự là một tài năng. Phong độ đó vẫn tiếp tục được duy trì ở tập thứ hai. Trần Vũ viết nhiều thể loại khác nhau, sưu khảo chiến tranh, lịch sử, tham gia tích cực cho tờ Hợp Lưu (ý tưởng, khai phóng, thực hiện, điều hành và chủ biên: nhà văn họa sĩ Khánh Trường. Sau đó là các chủ bút Hợp Lưu tiếp theo là nhà văn Phùng Nguyễn (đã mất), nhà văn Trần Vũ và hiện nay là nhà thơ Đặng Hiền – chú thích của DDVN) và có thời gian còn làm chủ biên. Năm 2000 với sự phát triển của internet thì không chỉ tác phẩm của Trần Vũ là nhiều tác giả bên ngoài khác cũng được độc giả trong nước tiếp cận. Chính tôi cũng đọc Trần Vũ trên internet và ông đã là niềm si mê của tôi thời điểm đó. Và với cả sinh viên của tôi sau này. Với nỗ lực của chính anh và những người cùng thế hệ thì ít nhất văn chương tiếng Việt  ở Hải ngoại vẫn tồn tại, đấy là đóng góp lớn cho thế hệ sau này. Trần Vũ theo tôi là một tác giả văn xuôi nổi bật của văn học Việt Nam, một gương mặt truyện ngắn xuất sắc, có dấu ấn, xứng đáng để chúng ta đón nhận khi ông quay trở lại Việt Nam.

Một độc giả chia sẻ những suy nghĩ của mình về truyện ngắn trong tọa đàm "Gai sắc Trần Vũ"

* Khi Nhã Nam xuất bản cuốn sách này thì anh Trần Ngọc Hiếu có nhắn riêng với tôi là cuốn sách này hay quá. Anh Hiếu bày tỏ sự ấn tượng của mình đối với nghệ thuật viết của Trần Vũ, và cũng nói rằng những người viết trẻ rất cần đọc Trần Vũ để tham khảo. Vậy xin anh chia sẻ ý kiến của anh về nghệ thuật viết của Trần Vũ, điều gì làm cho Trần Vũ trở nên khác biệt?

Nhà nghiên cứu văn học Trần Ngọc Hiếu: Chữ "hải ngoại" làm mờ đi tính chất phức tạp của cộng đồng người viết bằng tiếng Việt ở bên ngoài biên giới Việt Nam. Theo tôi, văn học viết tiếng Việt ở nước ngoài có hai bộ phận, một là văn học lưu vong, Trần Vũ thuộc về cộng đồng này, và hai là văn học xuyên quốc gia, thì Lê Minh Hà, Thuận, Nguyễn Văn Thọ… thuộc về bộ phận này.

Nếu nói về Trần Vũ thì điều đầu tiên tôi nghĩ đến là cách Trần Vũ lựa chọn tiếng Việt để viết văn. Đây là câu chuyện phức tạp nhất. Linda Lê bằng tuổi Trần Vũ, rời Việt Nam sớm hơn Trần Vũ hai năm, và không theo con đường vượt biên. Linda Lê có một câu nói nổi tiếng lý giải vì sao cô ấy không viết tiếng Việt, rằng viết tiếng mẹ đẻ trong hoàn cảnh của cô không khác gì làm tình với xác chết! Đấy là lý do cô ấy giống như một người cải đạo, vứt bỏ tiếng Việt đi để viết tiếng Pháp và trở thành người viết tiếng Pháp có dấu ấn. Đây cũng là trường hợp của nhiều nhà văn di dân trên thế giới. Hay như những hiện tượng gần đây được quan tâm, là người Việt viết tiếng Anh như Nguyễn Thanh Việt, Ocean Vương, Nguyễn Hoa, Kim Thúy… Họ có thể bằng hay kém tuổi Trần Vũ, nhưng không có cảm giác phải gắn kết bằng được với tiếng mẹ đẻ. Bởi theo tôi tiếng Việt ở nước ngoài là thứ tiếng hai lần ngoại biên. Ngoại biên lần thứ nhất trong tương quan với chúng ta.

Khi Diệu Thủy mời tôi và Mai Anh Tuấn đến cuộc tọa đàm này thì tôi nghĩ là chúng tôi đều không có thẩm quyền nhiều lắm để nói, bởi vì tiếng Việt chúng ta đang dùng là tự nhiên như hít thở khí trời. Chúng ta rất khó hình dung trải nghiệm của Trần Vũ khi anh ấy thích nghi với đời sống nước ngoài trong rất nhiều phương diện nhưng khi viết văn chỉ có thể chọn tiếng Việt. Đấy là thứ tiếng vừa bị ngoại biên hóa với trong nước, vừa bị ngoại biên hóa với văn hóa chính mạch ở nước anh cư trú. Thế nên việc Trần Vũ lựa chọn tiếng Việt với tôi là một lựa chọn đầy can đảm, vì anh dùng thứ tiếng hai lần ngoại biên để viết. Tôi nghĩ bởi chỉ có tiếng Việt mới là thứ ngôn ngữ chạm được vào cái chấn thương, những trải nghiệm về lịch sử của anh. Giả sử viết tiếng Anh thì sẽ gần như làm mất đi cái không khí, hay cái gì đó gắn với da thịt, thân thể. Ngôn ngữ gắn chặt với thân thể, và một trong những khía cạnh khiến tôi thích đọc Trần Vũ là anh có một hệ ngôn ngữ thân thể rất sống động. Rất ít các nhà văn Việt Nam có khả năng miêu tả các trạng thái cơ thể sống động như Trần Vũ. Tôi nhắc lại, lựa chọn tiếng Việt của Trần Vũ là lựa chọn can đảm, vì viết thứ ngôn ngữ đó là đối diện với chấn thương, những chấn thương vừa có tính cá nhân vừa có tính lịch sử. Có một truyện tôi rất thích trong tập này, với tôi nó minh họa theo cách những chấn thương cá nhân đôi khi là sự dội trở lại những chấn thương lịch sử, đấy là truyện “Phố cổ Hội An”. Trong truyện này nhân vật Lữ vừa dùng tính dục vừa dùng rất nhiều những câu chuyện chém giết tàn sát để mê hoặc Loan, khiến Loan gần như bị cuốn hút về cả bạo lực trong lịch sử lẫn bạo lực trong tình dục. Cần đặt sáng tác của Trần Vũ trong một dòng văn học rộng lớn của thế giới - dòng văn học chấn thương, mà lâu nay chúng ta chỉ có mỗi một đại diện là Nỗi buồn chiến tranh. Tôi nghĩ trong cộng đồng lưu vong một một cá nhân kể xuất sắc lịch sử chấn thương của cộng đồng mình, đó là Trần Vũ. Và ít nhiều trong tập này chúng ta có thể đọc điều đó dù đây chưa phải là những truyện chạm đến vấn đề ấy một cách nhức nhối nhất.

Vậy sự lựa chọn về ngôn ngữ dẫn đến điều gì? Khi đọc tôi luôn luôn quan tâm đến sự biến đổi của văn học ở cấp độ vi mô, tức là cấp độ lời văn. Lấy mốc từ 1986 trở đi, nói đến văn học đương đại chúng ta hay nghe người ta nói về đổi mới nhân vật, đổi mới nhiều thứ... Nhưng rất thiếu người quan sát về đổi mới trong sự cải tạo câu văn xuôi. Theo tôi có ba người đứng lên đóng vai trò cải tạo. Thứ nhất là Nguyễn Huy Thiệp, ông đưa vào lối hành văn rất khô, tiết chế tối đa cảm xúc, đối lập với thứ văn chương sử thi luôn bão hòa chất trữ tình. Thứ hai là Phạm Thị Hoài, người đưa ngôn ngữ văn xuôi về lại cái khẩu ngữ sống động, có tính bông đùa, cợt nhả, làm một cuộc carnaval trong tiếng Việt. Thứ ba là Trần Vũ. Tôi thử đọc một truyện tôi rất thích là “Trưa nắng Hàm Ninh” để xem có bao nhiêu câu chỉ có cấu trúc chủ vị, thì rất ít, rất ít. Câu văn của Trần Vũ trùng điệp, không phải kiểu cố gắng trùng điệp tạo nhạc tính theo kiểu Thuận cứ lặp đi lặp lại một từ hay cụm từ nào đó. Cách của Trần Vũ là làm ngôn ngữ đặc quánh lại. Nếu dùng ba từ để mô tả điều mà văn Trần Vũ gợi ra thì đó là: ngột ngạt, u ám, và đặc quánh. Văn Trần Vũ có vẻ thong thả, không tốc độ như văn Phạm Thị Hoài, nhưng sự thong thả đó làm chúng ta cảm thấy bất nhẫn, vì nó dồn vào miêu tả những cảnh bạo lực, bạo dâm. Người viết văn sẽ ý thức ngôn ngữ không bao giờ chỉ là công cụ, ngôn ngữ là thứ để chúng ta chất vấn. Cách mà Trần Vũ lao động với chữ thì Đoàn Cầm Thi là người sớm nhận ra: Trần Vũ coi ngôn ngữ như là thân thể và hành xác ngôn ngữ để nó không né tránh, mà phải gợi ra được những chấn thương, những cái u uẩn nhất, riêng tư nhất, dễ bị dập vùi bởi nhiều nhân tố lịch sử. Tại sao chọn tiếng Việt trong khi có khả năng viết bằng ngôn ngữ khác? Thế hệ của Trần Vũ không chỉ bị ám ảnh bởi biến cố khách quan mà còn đối diện bài toán nan giải: mình gắn kết với ai và mình thuộc về đâu. Và Trần Vũ khẳng định tôi vẫn thuộc về tiếng Việt, thuộc về lịch sử của tôi, nên Trần Vũ không say mê viết tiểu thuyết kiểu T mất tích như Thuận, hay như Thư gửi Mina của Thuận đã đẩy bối cảnh ra ngoài Việt Nam. Vấn đề Trần Vũ là vấn đề khó với tôi, không dễ nói và dễ đọc, nhưng vì thế mà đáng đọc đi đọc lại. Tôi nghĩ đối với công việc viết văn của những người viết trẻ, có một cách học viết đấy là thông qua việc đọc những tác giả đáng đọc, những tác giả trao cho ta kinh nghiệm, trao cho ta nhận thức về nghề nghiệp. Tôi nghĩ người tập viết văn sẽ học được nhiều ở Trần Vũ.

Ở thời điểm này tôi đang nghiên cứu một cái gọi là Queer theory. Queer tạm gọi là thứ bản dạng phía dưới không theo xu hướng dị tính của đa số. Queer theory trao cho chúng ta việc chất vấn những chuẩn mực - tất cả những chuẩn mực trong đời sống không phải là tự nhiên và đáng là đối tượng để chất vấn nhiều hơn. Khi đọc Trần Vũ tôi thấy màu sắc queer hiện lên rõ nét. Có khá nhiều truyện miêu tả tình dục đồng giới nữ. Truyện “Gia phả” có cảnh u Đào và Trần Thị có hành động tính dục với nhau. Truyện “Cái chết sau quá khứ”, truyện tàn bạo bậc nhất, thì "tôi" có quan hệ đồng giới với Ngự và Ngọc Trản. “Ngôi nhà sau lưng Văn Miếu”, cực hay, lần đầu tiên có nhân vật xưng tôi nhưng "tôi" lại là người bị rối loạn nhân cách. (Ai viết văn thì biết để nhân vật tôi bị rối loạn nhân cách tự kể chuyện về mình là một bài toán cực khó về kỹ thuật kể chuyện. Nếu chúng ta đọc Âm thanh và cuồng nộ trong đó có nhân vật Benjy là người thiểu năng mất trí thì tác giả chỉ trần thuật từ ngôi thứ ba.) Trần Vũ trong truyện “Ngôi nhà sau lưng Văn Miếu” đã dùng thủ pháp phân thân, và để nhân vật "tôi" ngôi thứ nhất nhìn "tôi" ngôi thứ ba với ánh mắt thèm khát. Đồng tính đã ít được nhắc trong lịch sử rồi, đồng tính nữ càng bị đè nén. Khi nghiên cứu Queer theory tôi thấy nhiều người đặt trọng tâm ở gay chứ không quan tâm đến điểm nhìn lesbian. Tôi nhận ra đồng tính nữ là thứ cũng bị hai lần ngoại biên, và trạng thái đó tương hợp với tiếng Việt mà Trần Vũ sử dụng. Phải dùng thứ ngôn ngữ ấy mới diễn đạt được những gì khuất lấp nhất, cay đắng nhất, nhỏ nhất trong lịch sử. Văn học khác lịch sử, những gì lịch sử bỏ quên thì đó là chỗ của văn học.

Tập truyện này toàn những nhân vật xưng tôi, hoặc chúng tôi, chỉ có “Phố cổ Hội An” là trần thuật từ ngôi thứ ba. Theo tôi việc lựa chọn ngôi kể không bao giờ chỉ là vấn đề kỹ thuật, bởi khi ta lựa chọn ngôi kể là nó gắn liền với vai kể - mình là ai. Nhân vật xưng tôi trong tập truyện này rất đa dạng. Tôi thích cách Trần Vũ cực kỳ ý thức khi mình xưng tôi. Cho nên dạy văn ngoài chuyện tìm đề tài, ý tưởng đã đến lúc cần nói về việc lựa chọn ngôi kể, và ngôi kể đó gắn liền với trách nhiệm xã hội của anh, nó mang căn tính nào, trường nhìn của nó đến đâu, nó có thể đi đến những khám phá nào, chất vấn nào. Đọc văn không phải để lấy bài học mà cùng nghĩ với những gì tác phẩm đặt ra.

(Còn tiếp)

Tag: nhà văn Trần Vũ tọa đàm ‘Gai sắc’ trong truyện Trần Vũ phê bình truyện ngắn