Làng gốm Bàu Trúc: Ngôi làng ‘đậm chất’ văn hóa Chăm tại Ninh Thuận 

Làng gốm Bàu Trúc của đồng bào dân tộc Chăm là một trong những làng gốm cổ nhất Đông Nam Á. Nó nằm khoảng 10 km về phía Nam của thành phố Phan Rang – Tháp Chàm. Du khách chỉ mất 15 phút đi ô tô và 25 phút đi xe máy từ thành phố để đến được làng gốm.

Từ xa xưa, thủ công mỹ nghệ nói chung và các làng nghề gốm sứ nói riêng đã là nét đặc trưng độc đáo trong văn hoá Việt Nam. Trải dài từ Bắc vào Nam có vô vàn những làng nghề gốm khác nhau phản ánh được những giá trị về tinh thần và đời sống vật chất sống động của cư dân. Trong tất cả các làng thì làng gốm Bàu Trúc ở tỉnh Ninh Thuận được xem coi là một điểm đến hoàn hảo để du khách có thể kết hợp khám phá tinh hoa nghề gốm của người Chăm và du lịch trải nghiệm tại vùng đất Ninh Thuận. 

Ngôi làng nhỏ là nơi sinh sống của hơn 500 hộ gia đình, trong đó chiếm khoảng 85% người dân theo làm nghề gốm truyền thống. 
 

Nghề gốm truyền thống Bàu Trúc đã có từ cuối thế kỷ 12 và được truyền từ các bà mẹ Chăm cho các cô con gái của mình. Với hình dáng đơn giản, sản phẩm gốm truyền thống chủ yếu là đồ gia dụng và đồ thờ cúng. Đồ dùng trong nhà thường là chum vại lớn có thể chứa đến 40 lít nước, nồi nấu cơm lớn có quai và nắp đậy. Các sản phẩm này thường có đáy tròn, miệng thổi nhỏ hoặc đầy và thân to tròn. Trong đời sống sinh hoạt, người dân Bàu Trúc dùng chén nhỏ trong các nghi lễ tế súc vật, lễ cúng nước cho người đã khuất và các nghi lễ cúng bái thần linh.

Sản vật Bàu Trúc đặc trưng cho đời sống, văn hóa, tín ngưỡng của người dân địa phương. Chúng bao gồm từ những đồ dùng gia đình đơn giản như chum vại, nồi, chảo, ấm cho đến đồ thờ, tượng, phù điêu và hoa văn trang trí. Hoa văn trên đồ gốm Bàu Trúc phần lớn khắc họa phong cảnh thiên nhiên và thể hiện tín ngưỡng của người Chăm.
 

Điều đáng ngạc nhiên là trong khi các làng gốm khác đã dần áp dụng bánh xe như một công cụ không thể thiếu để tạo nên thành phẩm nhanh hơn, thì người Chăm vẫn dựa vào bàn tay tài hoa và những công cụ đơn giản để tạo thành một sản phẩm gốm sứ tuyệt đẹp.  Người dân Bàu Trúc sử dụng đôi bàn tay khéo léo, những vòng tròn làm bằng tre và vỏ sò để tạo nên những tác phẩm vô giá.
 

Quy trình làm gốm tại Bàu Trúc bao gồm nhiều công đoạn. Khâu đầu tiên và quan trọng nhất là chọn đất sét, đây chính là bí quyết làm nên nét độc đáo của gốm Bàu Trúc. Đất sét làm gốm Bàu Trúc phải được lấy từ đất ven sông Lừ và sông Quao. Sau khi thu hoạch lúa, họ tháo cạn nước trên ruộng cho khô đất rồi đào hố sâu 0,3-0,4m để lấy đất sét. Sau khi thu gom, các hố này được san phẳng và có thể trồng lúa tại khu vực này. Đất sét sau đó được sấy khô và ngâm trong nước để trở nên mềm trong một đêm. Sau đó, người ta trộn cát với nước theo tỷ lệ 1:1 hoặc 1:2 rồi nhào cho đến khi thành một hỗn hợp dẻo, mịn , không còn tạp chất hay sạn dính vào đất.  Đó là khi nó có thể được sử dụng để tạo hình.

Ở công đoạn tạo hình, trang trí và phơi khô, đất sét sẽ được đặt trên một chiếc bệ có mặt phẳng để tạo hình cơ bản. Mặt phẳng sẽ được phủ một lớp cát mỏng để giúp cho đất sét không bị dính và dễ dàng lấy ra mang đi nung. Ở giai đoạn này, người thợ gốm sẽ sử dụng đôi bàn tay khéo léo của mình tạo hình cho gốm. Sau khi đã “nặn” được hình dáng như mong muốn, người thợ sử dụng tấm vải nhỏ còn ướt chà quanh bề mặt của đất sét.
 

Để tạo điểm nhấn hoặc chạm khắc hoa văn trên đồ gốm, nghệ nhân sẽ sử dụng lược, vỏ sò hoặc vòng tre. Những hoa văn này thường là những hoạ tiết cỏ cây hoa lá, răng cưa, sóng biển,… Hoa văn trên đồ gốm Bàu Trúc phần lớn khắc họa phong cảnh thiên nhiên và thể hiện tín ngưỡng của người Chăm.
 

Theo người dân sinh sống tại làng cho biết: “Gốm Bàu Trúc khác biệt so với bất kỳ loại gốm nào trên thế giới bởi nó được làm thủ công ở tất cả các công đoạn. Trong khi đồ gốm khác được làm từ bánh xe quay thì Bàu Trúc thì không như thế. Tại đây, chúng tôi thường dùng chân để di chuyển xung quanh hỗn hợp đất sét và dùng tay để nặn gốm. Tất cả các sản phẩm ở Bàu Trúc đều được làm bằng tay mà không sử dụng bất kỳ công cụ hiện đại nào”. 
 

Cuối cùng, người nghệ nhân sẽ kiểm tra lại thành phẩm và chúng sẽ được đem ra phơi khô trong vòng một tuần để chống nứt trước khi mang đi nung. Chất lượng và vẻ đẹp của sản phẩm gốm phụ thuộc vào tay nghề của người phụ nữ Chăm.
 

Sau khi được phơi khô, gốm sẽ được người dẫn sắp chồng lên nhau phụ thuộc theo kích cỡ của chúng. Những loại gốm nhỏ thì sẽ được xếp trên cùng và ngược lại những đồ dùng với kích thước lớn thì sẽ được để ở dưới. Quá trình nung gốm tại Bàu Cát là nung lộ thiên, khác với kỹ thuật nung ở các làng gốm thủ công khác trong cả nước. Lửa được tạo nên bởi rơm và củi ở nhiệt độ rất cao khoảng từ 600-700 độ C và mất khoảng 6 đến 8 tiếng để tạo ra được thành phẩm. Nung theo cách này sẽ giúp cho thành phẩm có nhiều màu sắc đa dạng và tươi tắn hơn.  

Theo truyền thống của người Chăm, người thợ gốm phải chọn ngày tốt để nung gốm. Trước khi bắt đầu công đoạn nung gốm, người nam phải tiến hành nghi lễ cúng các vị thần linh và tổ tiên của nghề để cầu mong các ngài thần linh phù hộ cho ra những “tuyệt tác”.
 

Ngày nay, Bàu Trúc là một điểm tham quan văn hóa và du lịch nổi tiếng ở Ninh Thuận. Du khách đến tỉnh Ninh Thuận có thể dành một ngày trong làng, chiêm ngưỡng nhiều mặt hàng gốm độc đáo và trải nghiệm làm các sản phẩm gốm. Dưới sự hướng dẫn của những người thợ thủ công, bạn có thể thả hồn vào nghệ thuật và sáng tạo bất kỳ thứ gì bản thân mong muốn. 

Ngày 29/11/2022, UNESCO đã chính thức công nhận “Nghệ thuật chế tác gốm của người Chăm” vào danh sách “Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp”. Chứng nhận này là phần thưởng tạo động lực giúp phát huy giá trị của nghề gốm Bàu Trúc ở Ninh Thuận.