Rõ ràng Đinh Phong đã chọn phương pháp tạo hình đầu tiên, tức phương pháp “sáng tác vô thức”. Theo lời Đinh Phong, trước khi vẽ anh ngồi thiền trên dưới 1 tiếng. Sau đó anh phóng bút. Anh không cố gắng “bố cục” bức tranh mà để nó tự bố cục. Những mảng màu rời rạc, những hình dạng phong nhiêu vùng vấy trên mặt toan. Anh không tính toán trước, không theo một lộ trình lô-gích nào. Anh chỉ để hình ảnh tuôn tràn. Và chúng thật sự tuôn tràn khi trong vòng 6 tháng anh đã tạo ra hơn 50 bức tranh cho cuộc triển lãm tại Hà Nội. Anh thật sự là một nhà thực hành chỉnh chu phương pháp “sáng tác vô thức”.

Họa sĩ Đinh Phong bên tác phẩm mới "Rỗng". (Ảnh: Đông Dương)

Thông qua phương pháp trên xuất hiện các hình ảnh trong tranh của anh. Vậy ta có thể nhận định gì về chúng? Chúng có ý nghĩa gì? Cái đẹp của chúng ở đâu?

Anh bảo chúng là những hình ảnh trong giấc mơ của anh. Tôi tin là anh thành thật. Nhưng có một điều khiến tôi thắc mắc. Bởi vì trong đa số các giấc mơ của tôi, thường tôi gặp những nhân vật có hình, dù hình đó không rõ ràng như khi ta tỉnh. Có người xa lạ, có người thân quen.  Đôi khi cũng có những nhân vật khác lạ do sự lấp ghép của những nhân vật có thực. Nhưng ít khi nào tôi mơ thấy những hình ảnh trừu tượng như anh. Hay chúng là những hình ảnh đã được gạn lọc qua chức năng trừu-tượng-hóa của não?  Trong bài “Cảm hay Hiểu Một Tác Phẩm Nghệ Thuật” tôi đã nêu trong y học đã phát hiện và định vị phần nào của bộ não có chức năng trừu-tượng-hóa sự vật. Theo tôi những hình ảnh đó, trong tranh của Đinh Phong, là sản phẩm của qui trình trừu-tượng-hóa chứ không phải là giấc mơ thuần túy. Dù thế nào chúng cũng có nét độc đáo không chối cãi.

Hống - Tranh họa sĩ Đinh Phong

Vậy thì các hình ảnh ấy có khiến tôi liên tưởng đến vật thể nào trong hiện thực? Nếu nghe theo lời Freud, có thể tôi sẽ nhận ra các bộ phận sinh dục hay biểu tượng của chúng. Hoặc theo lời Carl Jung, tôi sẽ bốc ra những ký hiệu của bộ tộc mang tính sinh tồn. Thú vị nhất là các liên tưởng mà nhà phê bình Nguyễn Quân đã tả trong bài viết của ông và tôi xin không nhắc lại. Nhưng bản thân tôi nhìn mãi nhưng vẫn không nhận ra vật thể gì trong hiện thực. Trí tưởng tượng của tôi có lẽ quá nghèo nàn để làm điều đó? Nhưng cũng có thể tìm cách liên tưởng đến những hình thể có thực là đi sai hướng?

Họa sĩ Đinh Phong đi thăm xưởng làm việc của nhà điêu khắc Đào Châu Hải ở Phú Thọ. 

Chợt nhớ ra rằng anh là một người từng lăn lộn nhiều năm trong thương trường và trong y tế, đòi hỏi ở anh phải có lô-gich vững chắc óc phân tích nhạy bén và kỹ cương sắt thép. Ai sống sót trong môi trường tranh vật đầy hiểm họa tại nước Việt Nam vào thời kỳ “quá độ” tranh tối tranh sáng này mà thiếu các cá tính trên được? Có phải những trải nghiệm đầy căng thẳng đã tạo ra sức ép trong tiềm thức tự bấy lâu nay? Và có phải hiển hiện ra đây là hình dạng phong nhiêu, đa dạng của năng lượng được phóng thoát? Đối với tôi, cảm xúc mạnh mẽ nhất khi xem tranh Đinh Phong là cảm xúc choáng ngợp như rơi vào một từ trường khủng.

Còn  màu sắc của Đinh Phong gợi nhớ điều gì? Franz Marc, cùng sáng lập ra trường phái Biểu Hiện Đức với Edvard Munch vào cuối thế kỷ thứ 19, từng quan niệm màu sắc và cảm xúc đi đôi với nhau. Với những thành kiến nhất định về nam nữ, ông đã khẳng định màu xanh lam tượng trưng cho nam tính và thần tính, màu vàng cho nữ tính và lạc tính, màu đỏ cho thú tính. Wassily Kandinsky, sáng lập ra phái Trừu Tượng, cũng xem màu là những nốt nhạc trong một bản hòa tấu. Màu của Picasso phản ảnh phần nào tâm trạng của ông:  màu xanh lam u buồn của Thời Kỳ Màu Lam (1901 – 1904) nối lên sau khi ông mất người bạn thân thiết nhất Carles Casagemas, rồi đến màu hồng của Thời Kỳ Màu Hồng (1904 – 1906) sau khi ông gặp người bạn gái mới Fernande Olivier.  Về phần Đinh Phong, một số tranh mang màu sắc rực rỡ, hài hòa, toát vẻ phấn khích, và một số mang gam màu khiêm tốn, toát vẻ trầm buồn.  Không có gam màu nào là chủ đạo. Nếu màu sắc phản ảnh cảm xúc thì có thể nói Đinh Phong là con người có nhiều tâm trạng: trong một số tranh gam màu của anh đơn sắc như toàn xám hay toàn xanh lá cây có lẽ biểu hiện tâm trạng trầm tĩnh (của nhà kinh doanh?), và một số tranh khác rạng rỡ sắc màu, biểu hiện tâm trạng hưng phấn (của một nghệ sĩ?) dù chỉ là trong giấc mơ. Màu sắc có thể là tâm trạng của giấc mơ, nhưng cũng có thể là tâm trạng của anh khi nhớ lại giấc mơ. Điều hay là anh đã để chúng thể hiện một cách tự do, anh không tìm cách ức chế bất cứ tâm trạng nào.U buồn hay hưng phấn đều là một phần của con người anh.

Cuối cùng là bên sau những hình ảnh phân mảnh của Đinh Phong là ý nghĩa gì? Như Freud nhận định, các giấc mơ thoạt tiên có vẻ vô nghĩa. Nhưng một nhà tâm lý học uyên thâm có thể đào xới lên được dấu tích của những trải nghiệm từ thời thơ ấu. Trải nghiệm nào đau buồn sẽ bị ý thức vùi lấp đi. Nhưng chúng vẫn tồn tại dài lâu trong tiềm thức. Carl Jung đi xa hơn: tồn tại trong tiềm thức  không chỉ là trải nghiệm cá nhân mà còn là trải nghiệm của cộng đồng. Tôi được biết tuổi thơ của Đinh Phong không phải quá nghiệt ngã.  Vậy thì trải nghiệm của cộng đồng như thế nào? Nó thố lộ điều gì qua hình ảnh vỡ vụn? Chính anh nhận xét: “Tôi thấy sự đổ vỡ của những kiến trúc hoành tráng” Mặc dù là người thành đạt trên thương trường nhưng phải chăng đau đáu trong tiềm thức, anh vẫn cảm nhận được sự phù du của vật chất, sự nông cạn của tư tưởng?  

Một điểm yếu của phương pháp sáng tác vô thức là nó có thể đưa đến lập đi lập lại. Tuy khởi nguồn từ giấc mơ nhưng sáng tạo phải được lý trí dẫn dắt thì mới tránh được vấn đề trên.  Trong hội họa Siêu Thực, rất dễ nhận ra Delvaux thường lập lại đề tài những cô gái trần truồng mộng du trong đêm, còn Magritte rất phong phú đề tài: ống điếu, đôi tình nhân, giá vẽ, xe lửa, người đàn ông đội mũ.v.v… Nếu xem Trừu Tượng Biểu Hiện là hậu duệ của Siêu Thực thì Jackson Pollock cũng vấp phải tính lập đi lập lại. Vì thế phải điều chỉnh phương pháp này theo hướng chủ động “đào xới”, chứ không chỉ thụ động “góp nhặt” giấc mơ. Có vẻ như Đinh Phong ý thức được điểm này nên tranh của anh về màu sắc và hình thể khá đa dạng.

Sẽ có người nói nhìn Đinh Phong qua con mắt Siêu Thực là sai hoàn toàn mà phải nhìn anh qua con mắt Trừu Tượng Biểu Hiện. Như thế là phủ nhận liên hệ máu mủ giữa hai trường phái mà chính phái Trừu Tượng Biểu Hiện phải công nhận. Một cái khai thông tiềm thức qua giấc mơ, cái kia qua hành động vô thức. Sự khác biệt chỉ là ở ngoài vỏ bộc. Trong tranh Trừu Tượng Biểu Hiện của De Kooning ta thấy đường quẹt sơn “chiến” hơn, thô bạo hơn, dứt khoát hơn. Trong tranh của Đinh Phong nét bút còn nhiều chỗ ngập ngừng, kìm tỏa, có lẻ do một nữa bản năng nặng lý tính của anh ngại buông thả đến vỡ òa.

Photographer Minh Khánh (trái) đang chụp tranh họa sĩ Đinh Phong lại xưởng làm việc, sáng 15.3.2021 tại Sài Gòn.

Chúng ta biết Đinh Phong đến trễ với hội họa và tự học, và đã có một cố gắng vượt bậc. Anh đã miệt mài tạo điều kiện cho tiềm thức tuôn chảy. Chọn cách tạo hình nào tối ưu cho sự tuôn chảy đó là một chọn lựa về phương pháp nghệ thuật. Anh đắn đo giữa nhiều ngõ ngách và hình như cuối cùng, đã chọn ra phong cách có thể nói là phong cách Đinh Phong. 

Nhìn vào tranh là ta nhận ra ngay thế giới song song của Đinh Phong. Ngoài ra ý nghĩa của nghệ thuật Đinh Phong vẫn còn bỏ ngõ. Cái gì sẽ chảy ra từ tiềm thức ấy? Một dòng chảy đậm đặc cá tính hay một dòng chảy phản ảnh thời đại? Nhiều câu hỏi mà thời gian sẽ trả lời. 

(Hết)
Nhà nghiên cứu Trần Đán

Tag: Họa sĩ Đinh Phong Tranh siêu thực Nhà nghiên cứu Trần Đán